O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Vegetativ nervlarning ikki neyronli strukturasi.
B archa sim patik va 
parasimpatik nerv yo ’ llarining periferik qismi ketma-ket yotgan ikki neyrondan 
iborat. Birinchi neyronning hujayra tanasi m arkaziy nerv tizimida b o ’ladi, 
aksoni periferiyagaborib, biror nerv tugunida tugaydi. Ikkinchi neyronning 
hujayra tanasi shu tugunda b o ’ ladi, unda birinchi neyronning aksoni sinaptik 
oxirlami hosil qiladi. Ikkinchi neyronning aksoni periferiyaga borib, tegishli 
a ’zoni innervatsiyalaydi. Birinchi neyron tolalari preganglionar tolalar deb, 
ikkinchi neyron tolalari esa postganglionar tolalar deb ataladi.
A vtonom nerv tizim ining birinchi neyroni qaerda tugashi va ikkinchi 
neyroni qaerda boshlanishi ikkita usul - m orfologik va farm akologik 
usul bilan aniqlanadi.
M o rfo lo g ik usul shunga aso slan g a n k i, ak so n la m in g o ’z hujayra 
tanalaridan ajratilgan periferik qism lari v a oxirlari 6-14 kundan keyin 
ayniydi (degeneratsiya). Preganglionar tola qirqib q o ’yilsa, degeneratsiya 
fa q a t q irq is h jo y id a n p r e g a n g lio n a r n e y ro n b ila n p o s tg a n g lio n a r
neyronni bir-b irig a tutashtiruvchi sin ap slarg ach atarq alad i xolos. Bordi- 
yu, postganglionar tola qirqib q o ’yi Isa, nerv tolalari vegetativ nervlarning 
muskul yoki bezdagi oxirgi tarm oqlarigacha ayniydi. Shunday qilib,, nerv 
tolalarining ay n ish ig a qarab, bu to lalam in g tam om b o ’lgan jo y i aniq 
ta sav v u rq ilin ad i va uzilganligi aniqlanadi.
J.Lengli ta k lif etgan 
farm akologik usul
shundan iboratki, hayvonning 
qon-tom iriga 
nikotin
eritm asi yuboriladi yoki tekshirilayotgan vegetativ 
y o ’lning biror q ism iga shu eritm a suriladi. N ikotin ta ’sir eta boshlagan 
paytda vegetativ nerv y o ’llarining neyronlararo sinapslarini q o ’z g ’atadi, 
s o ’ngra esa falaj qilib q o ’yadi. N erv gangliysi nikotindan zaharlanishi 
sababli, shu g angliyda uziladigan p reganglionar tolaning ta ’sirlanishi 
undan innervatsiyalanadigan periferik a ’zo g a t a ’sir o ’tkazm ay q o ’yadi. 
N ikotindan zaharlanm agan boshqa biror gangliyda uzilgan va nikotin 
surilgan nerv tu g u n id a uzilm ay o ’tadigan p reg an g lio n ar tolaga ta ’sir 
etish natijasida ta ’sirlanuvchi nerv uchun odatdagi effekt kelib chiqadi.
Vegetativ nerv tolalarining uzilgan joylari m orfologik va farm akologik 
usullam i tadbiq etib, m untazam tekshirishda aniqlangan. Vegetativ nervlar 
markaziy nerv tizimidan chiqqach, y o ’lda nerv tolasi faqat bir joydan uziladi, 
y a ’ni periferik neyronlar o ’rtasida faqat bitta sinaps b o ’ladi. Avtonom 
nerv tizim ining nerv tolasi bir necha periferik nerv gangliysidan ketm a-ket 
o ’tsa, bir gangliydan boshqa ham m a gangliylarda uzilm asdan o ’tadi, bir 
gangliyda esa preganglionar tola tugab, postganglionar tola boshlanadi.
K o ’p in c h a b irin c h i p a ra s im p a tik n e y r o n n in g a k s o n i u n d an
innervatsiyalanadigan a ’zoga uzilmay boradi, ikkinchi neyron esa butunlay
169

---

innervatsiyalanadigan a ’zoda bo'ladi. Yurakning parasimpatik innervatsiyasi 
misol b o 'la oladi: birinchi neyron aksoni sayyor nerv yadrosidan (ya’ni 
uzunchoq miyadan) boshlanib, yurakka boradi va uning devoridagi ikkinchi 
neyron tanasida tugaydi. P eriferik nerv o 'z a n in in g y o 'lid a ketm a-ket 
bog'langan ikki neyron borligi vegetativ nervlam ing som atik nervlardan 
farq qiladigan tipik belgisidir. Somatik nerv tolalari markaziy nerv tizimidan 
chiqishda periferiyadagi boron joyda ham uzilmay, ko'ndalang-targ'il muskul 
hujayralarida tugaydi va sarkolem m a ostida oxirgi tarm oqlam i hosil qiladi.