O o ’ ’ z z b b e e

GEP 
Foiz 
stavkasi 
ning 
kutilayot-
gan 
o‘zgari 
shi 
Hisoblash 
formulasi 
Aktivlar 
portfeli 
Mablag‘lar 
bilan 
ta’minlanishi 
1-passivlar 
va 3-
aktivlarga 
ta’sirchanl
igi 
Ban
k 
ning 
foyd
a 
si 
Manfiy 
O‘sish 
ASF
Qisqa 
muddatli 
(uzoq 
muddatli) 
aktivlar 
Qisqa 
muddatli 
(uzoq 
muddatli) 
passivlar 
1 
Passivlar 
aktivlarga 
nisbatan 
oldin 
qaytabahol
anishi 
kerak
Passi
vlar 
baho
sinin
g 
tushi
shida
n 
Kamayish 
Uzoq 
muddatli 
aktivlar 
Uzoq 
muddatli 
passivlar 
Nolli 
O‘sish yoki 
kamayish 
ASF=PSF 
Muvozanatla
ngan aktivlar 
Muvozanatlan
gan passivlar 
2 
Neytral 
pozitsiya 
- 
Musbat 
O‘sish 
Uzoq 
muddatli 
(qisqa 
Uzoq 
muddatli 
(qisqa 
1 
Aktivlar 
passivlarga 
Mavj
ud 
qim

---

118
muddatli) 
aktivlar 
muddatli) 
passivlar 
nisbatan 
oldin 
qaytabahol
anishi 
kerak 
mat 
bo‘l
maga
n 
passi
v 
lar 
hisob
iga 
Kamayish 
ASF>PSF 
Uzoq 
muddatli 
aktivlar 
Qisqa 
muddatli 
passivlar 
Aktivlar va passivlarning to‘lov muddati va strurturasining GEP tahlili. 
GEP tahlili orqali foiz riski darajasini tahlil qilish mumkin. Lekin uni tahlil qilish 
jarayonida quyidagi keltirilganlarga e’tibor berish lozim: 
1. kelgusidagi 
foiz 
stavkalarining 
yo‘nalishini 
aniqlash 
maqsadida 
prognozlashning zamonaviy usullaridan foydalanish zarur; 
2. foiz stavkalarining darajasini aniq hisoblab chiqish mumkin emas. SHuning 
uchun tahlilning variantli usulidan foydalanish zarur. 
3. GEP tahlili aktiv va passiv operatsiyalar bo‘yicha pul oqimlari harakati 
vaqtini hisobga olmaydi. SHundan kelib chiqib, GEP tahlil va davomiylik 
tahlilini birgalikda qo‘llash tavsiya qilinadi. 
GEP ko‘rsatkichi yordamida aktiv va passivlarning to‘lov muddatlari hamda 
strukturasini tahlil qilamiz. Bizda bank balansining quyidagi ko‘rsatkichlari mavjud: 

---

119
2-Jadval 
Aktiv va passivlarni muddatlar bo‘yicha tahlili 
(shartli sonlar, mlrd.rub.) 
Muddatlar 
ASF 
PSF 
GEP 
Yig‘ma GEP 
A 
1 
2 
3=1-2 
hisoblash 
natija 
1 kun 
10 
50 
-40 
-40 
30 kun 
20 
40 
-20 
-40+(-20) 
-60 
60 kun 
25 
30 
15 
-60+(-5) 
-65 
91 kun 
30 
25 
+5 
-65+5 
-60 
182 kun 
35 
20 
+15 
-60+15 
-45 
365 kun 
45 
10 
+35 
-45+35 
-10 
Jami:
qisqa 
muddatli 
165 
175 
-10 
-10 
1 yildan 
ortiq 
60 
25 
+35 
+25 
__ 
Bank 
kapitali 25 
-25 
0 
Jami: 
225 
225 
0 
__ 
Umuman olganda bankning ish faoliyatini barqaror deb baholash mumkinLekin 
to‘lovlar strukturasini alohida davrlar bo‘yicha oladigan bo‘lsak, u holda bank faoliyatida 
ba’zi bir salbiy holatlarni aniqlash mumkin. 1 yildagi aktiv va passivlar miqdori 
o‘rtasidagi farq sezilarli darjada emas. Bank manfiy GEPga ega va u 10 mlrd.rublni 
tashkil etadi.
Yil davomida yig‘ma manfiy GEP 10 mlrd.dan 65 mlrd.rublgacha o‘zgargan, bu esa 
kelgusi davrga potensial chiqimlarning bahosidir. 30 kunlik (60 mlrd. rub.), 60 kunlik (65 

---

120
mlrd. rub.), 91 kunlik (60 mlrd. rub.) majburiyatlarni so‘ndirish muddatlarida GEPning 
maksimal qiymati o‘z o‘rniga ega.1 kunlik majburiyatlar bo‘yicha GEP 40 mlrd. rublga 
teng bo‘lib bank zahirasiga jiddiy havf tug‘diradi. SHunga ko‘ra, bank balansining 
strukturasini mufassal ko‘rib chiqilganda uning faoliyatini barqaror deb bo‘lmaydi. Bank 
amaliyotida aktiv va passiv operatsiyalar o‘tkazish bilan bog‘liq foiz riski darajasini 
hisoblash uchun amerika iqtisodchilari quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanadilar: 
A) foiz riskining darajasi: 
п
Д
Д
а



bu erda, D
a
,D
p
-muddatlari bo‘yicha tortilgan aktivlar (passivlar); 
,
ДС
i
i
i




Д
ДС
Д
Bu erda, DS
i
-to‘lagunga va olingunga qadar pul mablag‘larining oqimi. 
DS
i
-vaqt oralig‘i. 
O‘rtacha davomiylik – boshlang‘ich bahoni qaytadan olish uchun kerak bo‘lgan 
o‘rtacha muddat. 
B) bank mablag‘larini jalb qilish va joylashtirish muddatlari o‘rtasidagi farqning 
integral ko‘rsatkichi: 
,
t
п
а
Д
Д
К 
Maksimal qo‘yilishi mumkin bo‘lgan qiymat 1.75ga teng, optimali esa 1.25ni 
tashkil qiladi. 

---

121
V) sof kapital indeksi (NCR) riskni o‘lchash nuqtai nazaridan muammoli banklarni 
aniqlash imkoniyatini beradi: