O o ’ ’ z z b b e e

3. GEP va uni boshqarish. 
Foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan aktiv va passivlar o‘rtasidagi miqdorning 
uzilishi pullik GEP (yoki bankning sof bahosi) deb nomlanadi va u quyidagi formula 
orqali nomlanadi: 
GEP= ATF- PTF, 
Ushbu ko‘rsatkich foiz riski darajasini baholash imkoniyatini beradi. Foiz riskini 
baholovchi boshqa ko‘rsatkich GEP munosabat deb nomlanadi (yoki foizli GEP, yoki
GEPning ta’sirchanligi): 
GEP(%)=
ПСФ
АСФ
, 

---

114
Ko‘rsatkichning kamchiliklari: birinchidan, foiz stavkalarining o‘zgarishi bilan 
bog‘liq daromadning o‘zgaruvchanligini ko‘rsatib bermaydi, ikkinchidan esa bank 
kattaligini hisobga olmaydi. 
GEPni quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1. Manfiy GEP bank passivlarining foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lgan 
aktivlariga nisbatan ko‘proqligini anglatadi. 
Bank mablag‘larni qisqa muddatga olib, uni uzoq muddatga joylashtirgan holatlar 
rentabellik hisoblanadi. SHuningdek, bank past narxlardan olib, uni daromadliroquzoq 
muddatli bozorda kreditga qo‘yadi. Manfiy GEP holatidagi bank foiz stavkalarining 
tushishidan foyda ko‘radi. Stavka oshganda, manfiy GEP sezilarli darajadagi foiz riskini 
vujudga keltiradi, chunki narxlar daromadli aktivlardan ko‘riladigan foydaga nisbatan 
tezroq osha boshlaydi. Inflyasiya holatlarida manfiy GEP moliyaviy fojealarga olib 
keladi: daromadlar o‘rnini zararlar egallaydi, bankning moliyaviy barqarorligi buziladi, 
bu esa to‘lovga layoqatsizlikka olib keladi. 
2. Nolli GEP bankning aktiv va passivlarini muddatlar bo‘yicha moslashtirishni 
anglatadi. Ushbu holatni odatda neytral risk deb nomlashadi. Nolli GEP holatli bank foiz 
stavkalari o‘zgarish jarayonida o‘zining portfelida “sarf qilinmaydigan” ssudalarni 
saqlaydi. SHuni inobatga olish kerakki, aktiv va passivlar bo‘yicha foiz stavkalarning bir 
xilda o‘zgarishi sof foiz daromadiga ta’sir qilmaydi. Lekin, ushbu nolli GEP holatida foiz 
stavkalari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan riskning paydo bo‘lish imkoniyati yo‘q degani 
emas. Muammo shundan iboratki, aktiv va passivlar bo‘yicha stavkalarning o‘zgarishi 
sinxronlanmagandir. Ssudalar bo‘yicha foiz stavkalar bank rahbariyati tomonidan 
shartnoma asosida belgilanadi, ular esa bozor stavkalari o‘zgarishidan orqada qoladi, 
ayniqsa foiz siklining burilish nuqtalarida (4-rasmga qarang). “Nolli qirqilish” taktikasi 
bankning mohirliik (manyovrchanlik, harakatchanlik) sifatini kamaytiradi, bu esa 
yuksalish paytlarida bank foydasining o‘sishini to‘xtatadi va tushish (spad) paytlarida esa 
uning tushishini yumshatadi. 
3. Musbat GEP bank aktivlarining foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lgan 
passivlariga nisbatan ko‘proqligini anglatadi. Agar foiz stavkalarining darajasi kamayish 

---

115
tendensiyasiga ega bo‘lsa, bankning foiz daromadi foiz qaytarish to‘lovlari xarajatlariga 
nisbatan tezroq kamayadi. SHu tariqa musbat GEP holatiga ega bo‘lgan bank foizlar 
tushishidan zarar ko‘radi va uning oshishidan daromad oladi. 
Bankning daromadlilik ko‘rsatkichi – spred tushunchasini kiritamiz. Spred – aktiv 
va passiv operatsiyalar bo‘yicha foiz stavkalari o‘rtasidagi tafovutdir.