O. E. Xolmirzayev

2. Damli (puflab chalinadigan) cholg„ular 
О„zbek xalq cholg„ularining yana bir turi damli cholg„u asboblaridir. Bu 
turdagi cholg„ular puflab chalingani bois “damli cholg„ular” deyiladi va 
о„z navbatida ikki guruhga ajratiladi: 
1. Kamer, ya‟ni yopiq joylarda ijro etish uchun mо„ljallangan ovozi 
nisbatan yumshoq cholg„ular
: nay, qо„shnay. 
2. Ochiq joylarda chalishga mо„ljallangan cholg„ular
: karnay, 
surnay, 
bulamon. Damli cholg„ular ichida keng tarqalgani va imkoniyat 
darajasining kengligi bilan ajralib turuvchi cholg„u naydir. 
Nayning XIV-XV asr miniatyuralarida tasvirlanganligini hisobga 
oladigan bо„lsak, uning qadimiy cholg„u ekanligi ma‟lum bо„ladi. Bu 
haqda Islom Karimov о„zining “Yuksak ma‟naviyat-yengilmas kuch” 
asarida ham quyidagicha ma‟lumot berib о„tgan: 
“Xalqimiz hayotida 
musiqa azaldan beqiyos о„rin tutib keladi. Samarqand yaqinidagi 
Mо„minobod qishlog„idan 3 ming 300 yil muqaddam suyakdan 
yasalgan nay cholg„usi topilgani ham shundan dalolat beradi
7
” 
Nay qamishdan (g„arov nay), bambuk, oq tunuka (brinji nay) suyak 
(sо„ngak) dan yasaladi. Nayning puflash uchun mо„ljallangan teshigidan 
tashqari oltita teshigi mavjud. Ayrim naylarda bu teshiklar soni yettita bо„ladi. 
Xalq sozandalarining fikricha, puflaydigan teshik bilan birinchi 
barmoq bosiladigan teshik о„rtasiga qog„oz yopishtirib qо„yilsa tovushga 
sayqal beradi. Mazkur sozlarning uzunligi 50 santimetr bо„ladi va bir uchi pо„kak 
bilan berkitiladi. Puflash uchun va barmoqlar bilan berkitish uchun mо„ljallangan 
teshiklaridan tashqari ovoz muvozanatini saqlashga yordam beradigan yana ikki 
yoki uchta ovoz teshiklari mavjud. Puflash natijasida turli tovush va 
7
Ислом Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч, Т.; Маънавият, 2008, 140-бет 

---

22 
qochirimlarning hosil qilinishi nay chalishning xarakterli xususiyatlaridan biri 
desak, yanglishmaymiz. Nay chaluvchi sozanda nayning chalish uchun 
mо„ljallangan teshigiga labini shunday qо„yishi kerakki, lab uning tо„rtdan bir 
qismini berkitishi lozim. Qо„l barmoqlarini yaxshi ishlata bilishi kerak. Sozni 
sadolashda nafas olish tez, chiqarish esa juda tekis hamda davomli bо„lishi talab 
etiladi. Nafasni chiqarganda о„pkada yig„ilgan havoning hammasini oxirigacha 
chiqarish tavsiya etilmaydi. Chunki tovushning sifati, yoqimliligi bevosita shularga 
bog„liq bо„ladi. Nayda puflash kuchini о„zgartirish orqali 2,5 oktavagacha 
tovushqator hosil kilish mumkin. Nayning ovoz diapazoni birinchi oktava lya 
tovushidan tо„rtinchi oktava re tovushigacha. Nay chalish bо„yicha ustozlik 
darajasiga yetgan san‟atkorlardan Ahmadjon Umrzoqov, Abduqodir Ismoilov, 
Saidjon Kalonov, Halimjon Jо„rayev, Abdulahad Abdurashidovlarni alohida qayd 
etish mumkin. 
Nayning diapazoni quyidagicha: 
Birinchi oktava lya tovushidan tо„rtinchi oktavaning re tovushigacha. 
Puflab chalinadigan cholg„ular turkumiga kiruvchi yana bir cholg„u asbobi 
qо„shnaydir.