Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

E m pirik tadqiqot m etodlari. 
O'rganilayotgan har qanday obyekt 
haqida egallanadigan bilvosita bilim empirik bilish deb ataladi. 
Kuzatish empirik bilishning asosiy metodidir.
Kuzatish-narsa va hodisalarni izchil passiv kuzatish bo ‘lib,
unda asosan, sezgi a ’zolarining m a’lumotlariga tayanadi.
Kuzatish 
jarayonida biz bilish obyektining nafaqat tashqi tomonlari haqida, 
balki, 
pirovard 
maqsad 
sifatida 
uning
muhim xossa va munosabatlari haqida ham bilim olamiz. Kuzatish 
bevosita yoki turli asboblar va boshqa texnik uskunalar yordamida 
bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Fan rivojlanishi bilan kuzatish 
tobora murakkablashib, uning vositalari ko'payib bormoqda[17]:.
Ilmiy kuzatishga qo ‘yiladigan asosiy talablar:
• 
maqsad (kuzatish obyekti)ning aniqligi;
• 
qayta kuzatish orqali yoki boshqa metodlar (masalan,
eksperiment) yordamida nazorat qilish mumkinligl
Shuningdek, kuzatuvning tashkil etilishiga bog'liq holda u ochiq 
Va yashirin, dala va laboratoriya kuzatuvi, qayd etish turiga ko‘ra -
qayd etuvchi, baholovchi va aralash bo'iadi. Axborot olish turiga ko'ra 
kuzatuvlar 
bevosita 
va 
instrumental 
turlarga 
bo 
‘linadi. 
O'rganilayotgan obyektlami qamrab olish hajmiga ко ‘ra esa yalpi va 
tanlab kuzatish farqlanadi; takrorlanishiga ко ‘ra - doimiy, davriy va
103

---

bir martalik kuzatuviar bo'ladi. Kuzatuvning tez-tez uchrab turadigan 
xili - o ‘z-‘zini kuzatuv bo‘lib, u masalan, psixologiyada keng 
tarqalgan.
Eksperiment-o‘rganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish, 
eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda 
nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan obyektni 
tegishli tarzda о ‘zgartirish yoki uni aks ettirish. Eksperiment 
jarayonida o'rganilayotgan obyekt uning mohiyatini buzib ko‘rsatishi 
mumkin boigan nojo‘ya ta ’sirlardan ajratiladi va «sof shakl»da ifoda 
etiladi. Eksperimentning asosiy xususiyatlari:
a) tadqiqot obyektiga (kuzatishdagiga qaraganda) yanada faolroq 
munosabat, shu jumladan, uni о ‘zgartirish va qayta tuzish;
b) obyektning xulq-atvorini nazorat qilish va natijalami tekshirish 
imkoniyatining mavjudligi;
v) tadqiqotchining xohishiga ko‘ra, o ‘rganilayotgan obyektni bir 
necha marta aks ettirish mumkinligi;
g)hodisalaming tabiiy sharoitlarda kuzatilmaydigan xossalarini 
topish imkoniyatining mavjudligi.
Eksperimentlaming turlari juda xilma-xildir. Vazifalariga qarab 
tadqiqot (qidirish), tekshirish (nazorat) va aks ettirish eksperimentlari 
farqlanadi. Obyektlaming xususiyatiga qarab fizik, kimyoviy, 
biologik, ijtimoiy va h.k. eksperimentlar farqlanadi.