Fizik o’zgaruvchan yulduzlar

Aim.uz

Fizik o’zgaruvchan yulduzlar
Yorqinligi uning ichida yuz beruvchi fizik jarayonlar natijasida o’zgaruvchi yulduzlarga fizik o’zgaruvchan yulduzlar deyiladi. O’zgaruvchanlik xususiyatiga ko’ra pulsatsiyalanuvchi va eruptiv fizik o’zgaruvchi yulduzlarni ajratadilar. Xuddi shunday yangi va o’ta yangi fizik o’zgaruvchi yulduzlar bo’ladi.

Yulduzlar boshida grek alifbosi harflari bilan belgilanmagan bo’lsa, hatto tutiluvchi o’zgaruvchi yulduzlar ham maxsus belgi bilan belgilanadilar. Har bir turkumning o’zgaruvchi yulduzlari 335-chisigacha bo’lgan yulduzlar maxsus lotin alifbosi harflari bilan belgilanadilar. Masalan, R,S,T,…..,Z, RR, RS', …RZ vahokazolar. Keyingi o’zgaruvchi yulduzlar esa V335, V336 va hokazolar belgilanadilar (masalan V335 sug).

Yorqinlik egri chizig’i maxsus ko’rinishga ega bo’lgan o’zgaruvchan yulduzlarga Tsefeidlar deyiladi. Tsefeidlarni ko’rinma yulduz kattaligi vaqtga bog’liq ravishda silliq davriy o’zgarib, o’zgarishi yorqinlikni bir necha marotaba o’zgarishiga mos keladi (odatda 2-dan 6-gacha). Binday yulduzlar F va G sinfdagi gigant va o’ta gigant yulduzlariga mansub bo’ladilar. Yorqinlikning o’zgarish davri tsefeidalar muhim xarakteristikasidan hisoblanadi. Turli tsefeidalarni davri turlicha bo’lsa ham bitta yulduzning davri aniq doimiy bo’ladi. Tsefeidalarni spektri bitta spectral sinf orasida o’zgarib turadi. Bunday tsefeidalarni ko’rinma yulduz kattaligini o’zgarishi, ularning temperaturasi o’zgarib borishi bilan bog’liqdir, o’rtacha hisobda 1500 k-ga.

Yorqinligi kichik bo’lgan yulduzlar (karliklar) ichidan ham turli tipdagi o’zgaruvchilar borligi kuzatilib turiladi. Bunday yulduzlar soni, pulsatsiyalanuvchi gigantlardan 10 marotaba kamdir. Barcha bunday yulduzlar o’zining o’zgaruvchanligini chaqnashlar, muhitining tashqariga tashlanishi – erupsiyasi bilan namoyon qiladi. Shuning uchun barcha bunday yulduzlarni, o’ta yangi va yangi yulduzlar bilan birgalikda eruptiv yulduzlar deyiladi.

Bunda shuni qayd qilish kerakki, bu yerga turli- tuman yulduzlar o’zining evolutsiyasini boshlang’ich davrida turgan va ularini oxirini yashayotgan yulduzlar kirishi mumkin.

Yangi yoki o’ta yangi yulduz termini yangi tug’ilgan yulduzni bildirmaydi, faqatgina yulduz o’zgaruvchanligini ma’lum stadiyasini bildiradi. O’zining yashashi davomida, ma’lum vaqtda yorqinligi birdaniga oshuvchi (chaqnash) yulduzlarga yorqinlik o’zgarish darajasiga ko’ra yangi yoki o’ta yangi yulduz deyiladi. Odatda yangi yulduzlar chaqnashi paytida ularni ko’rinma yulduz kattaligi 10^m-13^m-ga kamayadi. Chaqnashi natijasida absolyut yulduz kattaligi -18^m dan -19^m- gacha hatto -21^m gacha o’zgaradigan yulduzlarga o’ta yangi yulduzlar deyiladi. Yorqinligini o’zgarishi 19^m dan kattaga o’zgaradi. O’ta yangi yulduzlar o’z navbatida ikkita sinfga bo’linadi. O’ta yangi I sinf va o’ta yangi II sinf yulduzlari. I sinfdagi o’ta yangi yulduzlar yorqinligini maksimumida shunday spektrga ega bo’ladiki, unda umuman chiziqlar bo’lmaydi. Keyinchalik shunday spektr polosalari paydo bo’ladiki, ularning joyi ma’lum bo’lgan hechqanday spektr polosasiga mos kelmaydi.

II sinfdagi o’ta yangilarni yorqinligini maksimumi I sinfdagi yulduzlar yorqinligi maksimumidan biroz kichik bo’ladi. Bunday yulduzlar spektrini ultrabinafsh qismini yorqinligini kuchayganligi bilan farq qiladi. Xuddi odatdagi yangilar spektridagi kabi vodorod, ionlashgan azot yutilish va chiqarish chiziqlari kuzatiladi.