Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

Toksik kislorod hosilalari
Singlet kislorod , vodorod peroksid , superoksid , ozon va gidroksil radikallari kabi ba’zi kislorod hosilalari ( reaktiv kislorod turlari deb ataladi ) juda zaharli mahsulotdir. Ular kislorodning faollashishi yoki qisman qisqarishi paytida hosil bo‘ladi. Odam va hayvonlar tanasining hujayralari va to‘qimalarida superoksid (superoksid radikal), vodorod peroksid va gidroksil radikal hosil bo‘lishi va oksidlanish stresini keltirib chiqarishi mumkin .
Kislorodning toksikligi
Toza kislorodni uzoq muddatli nafas olish tanaga xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. 60% gacha kislorod o‘z ichiga olgan aralashmalar bilan normal bosim ostida uzoq vaqt davomida nafas olish xavfsizdir. 3 kun davomida 90% kislorod bilan nafas olish taxikardiya, qusish, pnevmoniya, konvulsiyalarga olib keladi. Yuqori bosim bilan kislorodning toksik ta’siri tezlashadi va kuchayadi. Yoshlar kislorodning toksik ta’siriga qariyalarga qaraganda sezgirroq.
Kislorod uchta barqaror izotopga ega: ¹⁶O, ¹⁷O va ¹⁸O, yerdagi ularning o‘rtacha miqdori i kislorod atomlarining umumiy sonining mos ravishda 99,759%, 0,037% va 0,204% ni tashkil qiladi. Ularning engil izotop16 O hisoblanadi u 8 ta proton va 8 ta netronni tashkil topgan. Bunday yadrolar sehrli yadrolar deyiladi ular ancha barqaror boʻladi.
Shuningdek kislorod radioaktiv izotoplar borligi ma’lum. Ular raqamlar ¹²O dan ²⁸O gacha. Bularning barchasining yarim yemirilish davri juda qisqa. Ularning eng uzun-yashaydigani ¹⁵O ~ 120 soniya. Eng qisqa umr ko‘rgan izotop ¹²O ning yarim yemirilish davri 5.8⋅10 ⁻²² soniya.

KISLORODNING TABIATDA UCHRASHI
Kislorod - yerda eng keng tarqalgan element. Uning ulushiga (turli birikmalar tarkibida, asosan silikatlar), massa jihatdan yer ni qattiq po‘stlog‘ining 47,4% ni tashkil etadi. Dengiz va chuchuk suvlarda jada katta miqdorda bog‘langan kislorod— 88,8% (massa bo‘yicha), atmosferada ozod kislorod - 20,95 % (hajm bo‘yicha)ni tashkil etadi. Kislorod elementi yer po‘stlog‘idagi 1500 dan ortiq birikma tarkibiga kiradi.

Yer qobig‘ining taxminan yarmisini kislorod tashkil etadi. Kislorod eng ko‘p uchraydigan elementdir. Havoning og‘irlik jihatidan 20,9 % i kisloroddan iborat. Suvning 88,89% i kisloroddir. Tuproq, qum, turli tog‘ jinslari, ko‘pchilik minerallarning tarkibida kislorod bo‘ladi. O‘simlik, hayvon organizmdagi oqsillar, uglevodlar, yog‘lar – bularning hammasi kislorodli birikmalardir. Odam gavdasining taxminan 65% i kisloroddan iborat. Yonish va nafas olish jarayonlarida havoning bir qismi ishtirok etishini qadimdagi olimlar ham aytib o‘tgan edilar. Suv elektroliz qilinganda vodorod bilan bir qatorda kislorod ham ajralib chiqadi: 2H₂O = 2H₂ + O₂. Vodorod katodga tomon, kislorod esa anodga tomon boradi. Ikki hajm vodorod yig‘ilganda bir hajm kislorod chiqadi. Texnikada toza vodorod va toza kislorod ana shu usul bilan olinadi. Kislorodning uchta tabiiy izotoplari mavjud: 16O (99,76%), 17O (0,04%) va 18O (0,2%). Barcha agregat holatda molekula ikki atomdan iborat. Kislorod – Yer yuzida eng keng tarqalgan element. Kislorod – gaz holatida allotropik shakl o‘zgarishi (ozon O₃) ga ega bo‘lgan yagona element. Kislorodning qo‘zg‘algan holatdagi xarakterli birikmalari peroksidlar (Na₂O₂, BaO₂), superoksidlar (KO₂), ozonidlar (KO₃) dir. Sanoatda kislorod suyuq havoni fraksion haydash orqali olinadi. Toza kislorodni suvni elektroliz qilib olish mumkin. Laboratoriyada beqaror kislorodli birikmalarni parchalash yo‘li bilan olish mumkin: 2KClO₃ → 2KCl + 3O₂, 2KMnO₄ → K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂, 2KNO₃ → 2KNO₂ + O₂, 2HgO → 2Hg + O₂, 2H₂O₂ → 2H₂O + O₂. Kislorod hayotda va texnikada katta ahamiyat kasb etadi. Tabiiy jarayonlarning deyarli 99% qismi kislorod ishtirokida sodir bo‘ladi. Nafas olish, yonish, korroziya shular jumlasidandir.