Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

OZON OLINISHI VA XOSSALARI
Fizik va kimyoviy xossalari
Ozon shuningdek, «triatomik kislorod» yoki «faol kislorod» deb ta’riflanadi. Bu ikki atomli atmosfera kislorodining (O₂) juda yuqori energiyali uch atomli kimyoviy birikmasi. Kovalent bog‘lanish orqali uchta kislorod atomlari birlashtiriladi. Bu kislorodning allotropidir. Molekulyar og‘irligi 48 g bo‘lgan ozonning qaynash harorati -111 °C. Ozon, beqaror gaz, -146 °C ochiq ko‘k suyuqlikka va -220 °C quyuq ko‘k kristallga aylanadi. Uning oksidlanish kuchi 2,07 ga teng, u kuchli oksidlovchi . Ozon molekulasi – kislorod atomining nosimmetrik ochilishi.

Ozonning hosil bo‘lishi
U o‘ziga xos hidga ega. Yarim umrga etganida uning hidi kamayadi yoki hidsiz bo‘ladi. Xona haroratida rangsiz. Bu juda kuchli oksidlanish xususiyatiga ega. Bu yonish hodisasini samarali qo‘llab-quvvatlaydi; ammo, u yonuvchan emas. Oddiy sharoitlarda u portlovchi emas, ammo temir, mis va xrom kabi elementlar bilan yuqori haroratlarda portlovchi bo‘lishi mumkin. Himoya qalqoni sifatida Yerni o‘rab turgan ozon tirik mavjudotlarni quyosh nurlari ta’siridan himoya qiladi. Chaqmoq chaqanda ozon havoni ifloslantirmaydi, balki havoni tozalaydi.
Tabiatda kislorod tomonidan energiyani yutish natijasida hosil bo‘ladi. Ozon kislorodning atmosferaning yuqori qatlamlarida ultrabinafsha nurlar va pastki qatlamlarda chaqmoq hosil qilgan elektr toklari natijasida parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi. U qisqa vaqt ichida oddiy muhitda uchraydi va qoldiq qoldirmasdan kislorodgacha o‘tadi. Boshqacha qilib aytganda, uni saqlash mumkin emas, chunki u atrof-muhit harorati tufayli kislorodga aylanadi. Organik moddalarni ko‘pa joylarda ozon o‘zini parchalaydi. Shu sababli ozon havoda kamaytiruvchi moddalar bo‘lmagan joylarda uchraydi.
Ozon qatlami
Ozon qatlami; U atmosferada ikkita alohida qatlamda mavjud. Ozonning har xil nisbati er sathidan taxminan 50 kilometr balandlikda joylashgan, yani stratosfera qatlamida va erdan 15 kilometr balandlikdagi troposfera qatlamida uchraydi. Troposfera ozon qatlami parnik gazi ga 7 foiz hissa qo‘shganligi sababli, u «zararli ozon» deb ham ataladi. Stratosferadagi ozon atmosferadagi ozonning 90 foizini tashkil qiladi. Quyoshning zararli ta’sirini o‘ziga singdiradigan «ozon qatlami» stratosfera qatlamidagi ozondir.
U yer yuzidagi mavjudotlarni quyosh va kosmosning salbiy nurlari ta’siridan himoya qiladi. Quyoshning ultrabinafsha nurlari Yerga 3200 A ° to‘lqin uzunligida etib boradi (Angstrom). Atmosfera ustidagi ozon qatlami 2200-3200 A ° to‘lqin uzunligi nurlarini yutadi. Kislorod qatlami 2200 A ° to‘lqin uzunligidan kichik nurlarni yutadi. To‘lqin uzunligi 3200 A ° dan kam bo‘lgan nurlar juda yuqori issiqlik quvvatiga ega nurlardir. Agar ozon qatlami bo‘lmaganida, 2200-3200 A ° gacha bo‘lgan nurlar yutilmas va er yuzida hayot bo‘lmas edi.
Yerning issiqlik muvozanatini ta’minlovchi ozon iqlim sharoitiga ham ta’sir qiladi. Ozon qatlamidagi siyraklashishni odamlar orasida «ozon teshigi» deb atashadi. Havo va atmosferani ifloslantiruvchi moddalar va kimyoviy moddalardan foydalanganlik sababli ozon qatlamining pasayishi global isishni kuchayishi va iqlim o‘zgarishini anglatadi. Bugungi kunda ozon qatlamining salbiy ta’siri ekologik ma’noda ko‘rinadi. Ozonning yemirilishi natijasida ultrabinafsha nurlarining yerga ta’siri kuchayadi. Bu esa odamlar, hayvonlar, o‘simliklar va qishloq xo‘jaligi uchun salbiy oqibatlarga olib keladi.