KISLOROD HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Kislorod (lot. Oxygenium, yun. oxys — nordon va gennao — tugʻmoq), O —D.I. Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 8, atom massasi 15,9994. Ilk bor shved kimyogari kislorod Sheyele (1771) selitra (KNO3, NaNO3), marganets qoʻsh oksid (Mn3O4)ni va ingliz kimyogari kislorod Pristli (1774) simob oksid (HgO), surik (Pb3O4) ni qizdirish natijasida bir-biridan mustaqil holda ajratib olishgan. 1775-yilda kislorod Lavuazye havo azot va kisloroddan iborat ekanligini aniqladi. Kislotalar tarkibida kislorod borligidan Lavuazye uni oxygen, yaʼni "kislota hosil qiluvchi" deb atadi. Kislorod tabiatda eng koʻp tarqalgan element. Massasi jihatidan Yer poʻstining 47% ini, suvning 85,82% ni, atmosfera havosining 23,10% ini (hajm jihatdan 20,95% ni) tashkil qiladi. Kislorod juda koʻp (1400 tacha) mineral hosil qiladi. Tirik organizmlarda 70% atrofida kislorod bor; u koʻpgina organiq (oqsillar, yogʻlar, uglevodlar) va anorganiq birikmalar tarkibiga kiradi. Fiziologik jarayonlarda, ayniqsa, nafas olishda juda muhim rol oʻynaydi. Odam organizmi tinch turganda sutkasiga 300 l, jismoniy ish qilganda 10 - 15-marta koʻp kislorod sarf qiladi. Sarflangan kislorod miqdorini yashil oʻsimliklar tiklab turadi (qarang fotosintez). Kislorod yonish; achish; chirish jarayonlarida ishtirok etadi; mas, yoqilgʻilarning yonishi uchun butun dunyoda har yili 9-10 t kislorod sarf boʻladi.
Kislorod 1s2 ∙ 2s2 ∙ 2p4 elektron formulaga ega. Kislorod tabiatda erkin va kimyoviy birikma holida uchraydi. Uning barqaror 16O, 17O va 18O izotoplari ma’lum. Bundan tashqari, sun’iy ravishda hosil qilingan 14O, 15O, 19O kabi beqaror izotoplari ham bor. Kislorod erkin holda hova tarkibida 20,9% ni tashkil etadi. Kimyoviy birikma holida suv va yer qobig‘idagi ko‘pgina moddalar tarkibida uchraydi.
Kislorodning 3 barqaror izotopi bor: |6O(99,759%), |7O(0,037%), |8O(0,204%). Kislorod atomining elektron kavati 2 ichki va 6 tashki elektrondan iborat boʻlib, 2s22p4 koʻrinishida ifodalanadi. Kislorod atomining tashki qavati toʻliq boʻlmagani uchun kimyoviy birikmalarda Kislorod atomi boshqa atomlardan elektronlar qabul qilib, manfiy zaryadli boʻlib qoladi. Kislorodning elektron yoʻqotadigan birikmalari juda kam.
Kislorod molekulasi 2 atom O2 dan iborat; havoga yoki kislorodning oʻziga elektr uchqunlari taʼsir ettirilganda molekulasi 3 atom kislorod dan iborat ozon (O3) hosil boʻladi. Kislorod ioni O2" ning radiusi (qavslarda koordinatsiyey sonlar keltirilgan) 0,121 nm(2), 0,124 nm(4), 0,126 nm(6) va 0,128 nm(8). Kislorod molekulasi 1500 °C da toʻliq dissotsiatsiyalanadi.
Fizik xossalari. Kislorod rangsiz, hidsiz va taʼmsiz gaz: — 182,9°C da zichligi 1,14 g/sm³ boʻlgan havorang suyuqlikka aylanadi, — 218,7°C temperaturada esa qotib, koʻk kristall hosil qiladi. Kristall holdagi kislorod bir nechta modifikatsiyaga (a, fS, u — shakl oʻzgarishiga) ega. Gaz holatidagi Kislorodning zichligi (0° va normal bosimda) 1,42897 g/l. Kislorod 1 m³ suvda (20°C va 1 atm.da) 0,031 m\ 0° da esa 0,049 m³, etanolda 0,2201 m³, atsetonda 0,2313 m³ eriydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |