Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

Kimyoviy xossalari. Kislorodning kimyoviy xossalari uning electron tuzulishi va davriy sistemadagi o‘rni bilan tavsiflanadi (1s² 2s² 2p⁴):

1s²
2s²
2p⁴
Elektron formulaga binoan har bir kislorod atomida ikkitadan toq elektronlar bo‘ladi. Shu sababli kislorod molekulasida uning atomlari orasida ikkilamchi bog‘ bo‘lib, kislorod atomlari II valentli, oksidlanish darajasi nolga teng. Qutubsiz molekula. Suyuq yoki qattiq holga o‘tganda tuzilishga ega bo‘ladi.
Bu tuzilishga ko‘ra bir kislorod atomida bittadan toq spinli electron bo‘lib, bunday agregat holatlarda kislorod paramagnit xossali bo‘ladi, ya’ni suyuq va qattiq holdagi kislorod magnitga tartilish xossasiga ega bo‘ladi. Kislorod molekulasidagi bog‘ning uzunligi r_(0-0)=1,207 Å bo‘lib, ikkilamchi bog‘ga to‘g‘ri keladi, shu sababli uning atomlarga parchalanish energiyasi 494 kJ/mol. Kislorod molekulasi ultrabinafsha nur ( λ=190nm) ta’sirida ham atomlarga parchalanadi (fotolizlanadi).
Kislorod odatdagi sharoitda metallar, metallmaslar umuman davriy jadvaldagi geliy, neon va argondan boshqa barcha elementlar va turli moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalarga kislorod asosan oksidlovchi xossalarini namoyon qiladi:

2H₂ + O₂ = 2H₂O
C + O₂ = CO₂
S + O₂ = SO₂
2H₂S + O₂ = 2H₂O + 2S
4NH₃ + 5O₂ 4NO + 6H₂O
CH₄ + 2O₂ = CO₂ + 2H₂O
2Na + O₂ = Na₂O₂
Mg + O₂ = 2MgO
Bu reaksiyalarning barchasida issiqlik energiyasi (∆H<0) va yorug‘lik energiyasi ajralib chiqadi, ya’ni yonish jarayoni sodir bo‘ladi. Yonish jarayonlarida asosiy komponentlardan biri tarkibida kislorod saqlagan gazsimon aralashma – havo bo‘lib, havoda kislorod miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa (toza kislorod qo‘shish yo‘li bilan) yonish jarayoni tezlashadi va ko‘p issiqlik ajralib chiqadi. Yonish reaksiyalarining mahsuloti oksidlardir.
Tabiatda (yoki boshqa hollarda) sodir bo‘ladigan cherish, shu’lalanish, nafas olish jarayonlarining barchasi molekulyar kislorod ishtirokida borib, ularning asosida ham kislorodning oksidlovchilik xossalari totadi.
Faqat bitta element – F (ftor bilan kislorod ta’sirlashsa qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi:

Chunki kislorodning elektrommanfiyligi (3,5) ftornikidan (4,0) kichik bo‘lib, kislorod ftor atomiga electron beradi va +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. OF – kislorod ftorid.
Kislorod oddiy sharoitda passiv modda , lekin qizdirilganda va katalizatorlar ishtirokida deyarli barcha elementlar bilan birika oladi. Elementlarning kislorodli birikmalari oksidlar deb ataladi. Elementlar kislorodli birikmalarning asosli xossalari D.I. Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasida davr bo‘yicha chapdan o‘ngga qarab susayib, kislotali xossalari ortib boradi. Chunki elementlar bilan kislorodning birikishi natijasida kimyoviy bog‘lanish (tabiati) ham o‘zgarib boradi. Agar kislorod bilan element orasida ion bog‘lanish vujudga kelsa birikmalar asos xossasiga, ion-kovalent bog‘lanish vujudga kelsa birikmalar amfoter xossaga, kovalent bog‘lanish vujudga kelsa birikmalar kislotali xossaga ega bo‘ladi:

Na₂O, K₂O, CaO Al₂O₃ P₂O₅, SO₃, Cl₂O₇
Asosli oksidlar Amfoter oksid Kislotali oksidlar
Asosli oksidlar suvda erib ishqorlar, kislotali oksidlar suvd erib kislotalar hosil qiladi. Amfoter oksidlar suvda yomon, lekin kislotalarda va ishqorlarda yaxshi eriydi. Kislorodning elementlar bilan hosil qilgan boshqa birikmalarini, har qaysi elementning umumiy xossalarini o‘rganishda batafsil tushuntirib beriladi. Kislorodning allotropik shakillaridan biri ozondir.

• 
  Kaliy K, rubidiy Rb va seziy Cs ham kislorod bilan reaksiyaga kirishib, superoksidlarni hosil qiladi: