Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика


хакика г субъект тасаввурларининг объектга (реалликка) мослигидир



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

хакика г субъект тасаввурларининг объектга (реалликка) мослигидир.
«Хакикат» тушунчасининг бу таърифи инсоннинг борликни хиссий 
билишига хам тегишлими, - деган саволга ижобий жавобдир. Маълумки, 
субъект тасаввурлари конкрет ёки мавхум, мушохададавий ёки фикрий 
хусусиятга эга. Шунинг учун бу борада унга куйидагича таъриф бериш мумкин: 
хакикаг аник-равшан (конкрет) ёки мавхум, мушохададавий ва фикрий
хулосалар, тушунча ва тасаввурларнииг объектга мослигидир.
Хакикат 
инсон 
тасаввурларининг 
шундай 
мазмунидирки, унинг кадр-киммати уз субъектига 
боглик эмас. Ушбу фикрда, етарлича изчил булинганда, хакикатнинг синфларга 
боглик эмаслиги тугрисидаги хулоса келиб чикади.
Объектив хакикатнинг синфдан ва партиявийликдан ташкари эканлиги 
хакидаги хулоса синфлар ёки партиялар манфаатларини акс эттирувчи 
билимлар 
борлигига 
путур 
етказмайди. 
Хакикат, 
маълум 
маънода, 
билимларнинг фойдалилиги билан хам боглик. У вакт утиши билан моддий 
нарсалар, ижтимоий ва маънавий жараёнлар мохияти ва уларнинг намоён 
булишини туликрок акс этгириши билан узгариб, бойиб боради.
94
Х а к и к а т н и н г о б ъ ек ти в лиг и


М асалан, Демокритнинг атомистик концепцияси хам, уз асосига кура, 
синфий булмасада, хакикатдир. Яъни, моддий жисмлар, хакикатан хам 
атомлардан иборат. Гарчанд атомлар антик даврдаги тасаввурлардан узгачарок 
булиб чиккан булса хам, кейинчалик уларнинг булинувчанлиги тасдикданиб, 
моддий ж исмларнинг атомлардан тузилганини бугун хеч ким рад этмайди. 
XVII-XV III асрларга хос атомларнинг булинмаслиги тугрисидаги механистик- 
мегафизик карашлар танкид килинаётганда, атомларнинг бутунлиги ва 
уларнинг хакикатан хам маълум шароитларда булинмаслиги эътибордан четда 
колдирилади. Хусусан, бутун кимё фани шунга асосланган. Лекин, ушбу 
концепция амалиётнинг содда, оддий, муайян даражасига мос келади. 
Тажрибанинг бундай даражаси 
ва атомлар булинмаслиги тугрисидаги 
тасаввурнинг 
мутлаклаштирилганлиги 
бошка 
масала. 
«Барча 
жисмлар 
атомлардан ташкил топган, атомлар булинмасдир», деган Демокритча фикрда 
«маълум шароитларда» деган шарт акс этган эмас, балки катъий равишда 
«атомлар 
барча 
холатларда 
булинмасдир» 
дея 
кайд 
этилган. 
Фан 
тараккиётининг кейинги даврларида моддий жисмларнинг атомлардан ташкил 
топгани эмас, балки атом ни «булинмас» деган хул оса ноту три эканлиги 
исботланди.
Куриниб турибдики, илмий концепцияларга «хакикат» ёки «хато» 
маъносида ёндаш ганда уларнинг мазмунини, акс этаётган мохияти, хаётга мос 
келиши, тамойилларининг узаро мувофиклигини эътиборга олиш лозим. 
М абодо ана шундай мувофикдик мавжуд булса ва муайян шароитларда амал 
килса, 
бу 
бизнинг 
тулик, 
ишончли 
хакикий 
билим 
билан 
иш 
кураётганлигимизни англатади (худди Демокритнинг атомистик концепцияси 
сингари). Аслини олганда, гносеологик маънода, хар кандай концепциянинг узи 
хакикат ва хатонинг бирлигидан иборат. Бунда неча фоиз хакикат, канча хато 
ва адашиш булганлиги фан ва амалиётнинг кейинги ривожланиш даражаси 
нуктаи назаридан аникланади.
Хакикат объектив булиши билан бирга конкрет хамдир. 
Унинг 
конкретлиги - билимларнинг нарса ва ходисаларга тегишли булган алока ва 
муносабатларга богликлиги, улар мавжуд буладиган, ривожланадиган шароит, 
жой ва вакт билан узвий алокадорлигидир. Конкретлик тамойилини юкоридаги 
атомистик гипотеза мисолида хам куриш мумкин. Инсоният тарихининг бирон 
бир даври, жамият ёки давлатда тугри булган ислохот ёки ижтимоий 
узгартириш бош ка давр ёки давлатда иш бермаслиги мумкин. Худди шунинг 
учун «Тараккиётнинг узбек модели» бизнинг мамлакатимиз реаллигига мос 
кеиадиган усул сифатида каралади. Холбуки, узга мамлакатлар хам утиш 
даврини бошидан кечирган, аммо уларнинг тажрибасини бизга тула кучириб 
булмас эди. Ана шу сабабдан ушбу узимизга хос ва мос модел ишлаб чикилган.
95


У хозирги даврни ифодалайдиган модел булиб, догма эмас, балки тараккиёт 
давомида ривожланиб боради.
Конкрет хакикат масаласида вакт омилига эътибор бериш зарур. Бу ерда 
объектниыг субъект томонидан акс этгирилаётган пайтидаги вазият ва давр 
назарда тутилмокда. Агар «объект вакти» ёки «субъект вакти» узгарса, унда 
билим уз конкретлигини йукотиши мумкин. Мавхум (абстракт) хакикат йук, 
хакикат хамиша конкретдир. Конкретлик объективлик билан уйгунлашиб 
кетади. Шу билан бирга, хакикат тушунчаси билимни янада ривожлантириш 
нуктаи назаридан фан тараккиётидан, ижод тушунчасидан ажралган эмас.
Фалсафий адабиётларда хакикат факат тушунча, хукм ва хулосалар билан 
алокадордир, деган фикр хам тез-тез учраб туради. Буни тахлил килмаган холда 
айтиш мумкинки, хакикат объектга мослик сифатида истаган гносеологик 
образнинг умумий таснифи булиши мумкин. У хиссий билишга хам, аклий 
билишга хам алокадордир. Билишдаги объективлик билан субъективлик 
муносабати ва зиддияти хакикатнинг объектга мослиги ва унга мос эмаслиги 
тарзида, тафаккурда хакикат ва хатолик зиддияти сифатида тушунилмаслиги 
лозим. «Хаго» тушунчаси («ёлгон»дан фаркли равишда) одатда тугри булмаган 
фикрга нисбатан ишлатилади. аммо у ёлгондан фарк килади. Хато килмок учун 
илмда изланиш керак, хаётда амалий фаолият юритиш ва ишлаш керак. Хаго 
тафаккурнинг нисбий 
мустакиллиги туфайли муайян далилни 
нотугри 
ишлатиш, билим натижасини ноурин залкин килиш, асл мохият ва мазмунни 
билмаслик окибатида пайдо булади. Шу маънода хато ёлгондан фарк килади. 
Сезгилар ва тасаввурларда танлаш эркинлиги йук, чунки улар сезги аъзолари 
билан нарсаларнинг бевосита алокадорлиги натижасидир. Танлаш эркинлиги 
инсонда бор, у хохдаса хакикатни сузлайди, булмаса ёлгон ишлагади. Бу 
масалага биз кейинрок атрофлича тухтаймиз.
«Хакикат» тушунчасини сезгиларга нисбатан куллаш фикри хам фалсафа 
учун янгилик эмас. Зеро, биз сезгиларни (агностиклар каби) ягона реаллик деб 
хисобламасак ва биздан таш карида у ёки бу тарзда сезгилар им из да акс этадиган 
олам мавжуд десак. унда хиссий маълумотларнинг хакикийлиги ёки ёлгонлиги 
масаласини мухокама килиш мумкин. Агар бу хиссий маълумотлар узлари акс 
этгираётган вокеликка мос келса, демак улар хакикийдир, агар мос келмаса 
унда улар хато ёки ёлгондир.
Ушбу фикрни таъкидлаган холда, куйидаги жихатга хам яна бир бор 
эътиборни каратиш мумкин. Агностицизмнинг баъзи к> ринишларида асосий 
эътибор 
объектга 
хиссий 
муносабат, 
айникса 
сезгиларнинг 
ахамияти 
муаммосига каратилади. Субъект-объект алокадорлигининг субъектив томони, 
яъни сезгиларнинг объект хоссаларига мос келмаслиги ёки уларни белгилаб 
бериши мумкинлиги тугрисидаги хулосага ортикча бах,о берилади. Билиш
9 6


жараёни хаддан ортик субъективлаштирилади. Бундай фикрлаш натижасида 
субъектив дунё билан моддий олам мохияти уртасида муайян чегара юзага 
келтирилади.
Аслини олганда, сезгиларнинг ташки олам билан кандай богликлигини 
урганиш нафакат хусусий-илмий, балки умуман гносеологик жихатдан хам 
катта ахамиятга молик. Бунда бирламчи ва иккиламчи сифатлар, иккиламчи 
сифатларнинг узига хослиги ва билишдаги ахамияти масаласи кундаланг 
булади, Айни улар уртасидаги фарк хакикат билан боглик «хакикий», «тугри», 
«мос келиш», «мувофикдик» каби тушунчаларда уз ифодасини топади.
Албатга, сезгиларга нисбатан «тугри» ёки «нотугри» тушунчасини хам 
куллаш мумкин. Хусусан, агар ran хайвонларга хос сезгилар тугрисида 
борганида хам бу уринлидир. Бирок “хакикат” тушунчасини инсон онги ва 
сезгиларига нисбатан куллаш тугри булади ва бу инсоний инъикос жараёни 
мохиятини тугри англаш га имкон беради. Бунда инсон билимини хиссий 
даражада 
намоён 
булиши 
ва 
ижтимоий, 
конкрет-тарихий 
табиати 
таъкидланади, холос. Албатта, бу борада урганилаётган муаммодан у хакикат 
ёки ёлгоннинг ягона минимал тушунчасидир, деган тезисни айтиш бадан 
осонгина юз угириш мумкин. Бирок хакикатга бундай оддийгина ёндашув, 
эхтимол формал мантикда махсус вазифа ва усуллар учун тугри булиши 
мумкиндир. Умумгносеологик нуктаи назардан эса хакикатга вокеликни 
адекват акс эттирувчи куплаб жихатларни камраб олган туш унча сифатида кенг 
караш уринли булади. Бундай караш субъектнинг хатти-харакатлари билан 
боглик булмаган билиш имкониятлари хамда хакикат ва ёлгонни етказиб бериш 
усулларини хам уз ичига олади. Хулоса килиб айтганда, юкорида тилга олинган 
барча холларда субъект томонидан объектнинг адекват тарзда инъикос 
эттирилиши объектив хакикат булиб хисобланади.
Бизнингча, масалага собик иттифок давридаги каби «объектив хакикат» 
материалистик тушунча, шу сабабдан у тугри ва маъкул атамадир, деб бир 
ёклама карамаслик зарур. Чунки объектив хакикат билан бирга субъектив 
хакикат хам билиш учун бирдай зарур, тадкикот учун мухим тушунчаларднр. 
Улар аслида яхлит жараённинг бир-бирини такозо этувчи узвий боглик 
томонлари булиб, уларни бир-биридан фаркини мутлокдаштириш методологик 
хатодир.
Инсон объектив оламни уз амалий фаолиятида маълум тарихий ва илмий 
имкониятлар асосида олиб боради, илмий хакикатлар аник тарихий шароит 
билан боглик булиб, аник шаклда намоён булади, хакикат мавхум булмай аник 
булади. Масалан, мустакил Узбекистон ички сиёсатининг негизи ижтимоий 
жихатдан йуналтирилган бозор муносабатларини шакллантириш, унга утиш 
мукаррар давр амри булиб, объектив хакикатдир.
9 7


Бозор иктисодиёти муносабатларига утиш факат максад эмас, балки янги 
кадриятларни шакллантириш, одамлар фаровонлигининг сифат жихатдан 
тубдан юкори даражасига эришиш услуби ва воситаларидир.
Хакикатнинг турли шакллари мавжуд. Улар 
инъикос этгирилаётган объектнинг характерига, 
вокелик турларига, объектни тулик узлаштириш даражасига ва бошкаларга 
кура хилма хил шаклларга булинади. Дастлаб инъикос эттирилаётган 
объектнинг характерига мурожаат килайлик.
Инсонни ураб турган бутун вокелик, биринчи ёндашувдаёк, моддийлик ва 
рухдан, маънавийликдан ташкил топган ягона тизим эканлиги аён булади. Бу 
тизимнинг биринчи жабхаси хам, иккинчиси хам билиш жараёнида инсон онги 
инъикоси объектига айланади. Улар тугрисида ахборог турли хил хакикатларда 
ифодаланади. Микродунё, макродунё ва мегадунё унсурлари ва системаларидан 
келаётган ахборотлар окими 

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish