Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

у р г а н и ш
Платон ва Аристотель томонидан амалга оширилган эди.


Хоразмий ва Форобий, Беруний ва Ибн Сино, Ф.Аквинский ва П.Гольбах, 
Гегель ва Л.Фейербахлар, шунингдек XX асрнинг куплаб файласуфлари хам 
хакикатнинг ушбу классик концепциясига кушилишган. Уни агностиклар хам 
инкор этмаганлар. Бу фикр тарафдорлари орасида метафизиклар хам, 
диалектиклар хам бор.
Баъзан хакикатнинг классик таърифи - билиш оламнинг айнан (адекват) 
инъикосидир, 
деган 
хулоса тавгологиядан 
иборат 
дейишади. 
Бизнинг 
фикримизча, бу фикр ингуитив жихатдан тушунарли булган сузларни англашда 
муайян ахамиятга эга булганлиги учун хам унга кушилиш мумкин. Аммо 
халигача хакикатнинг ушбу таърифи уз ахамиятини йукотган эмас. Крлаверса, 
бу оддий ва содда таърифда нихоятда кенг мазмун яширинган.
«Айнан» акс эттириш термини тафаккур образларига куллан ил ганда, 
изоморфизм ва гомоморфизм тушунчалари ёрдамида масаланинг мохиятини 
аник-равшан килиш мумкин. Объектни билиш жараёнида пайдо булувчи 
тафаккур образини тугри инъикос эканлиги: 1) англанаётган объект билан 
сабабий богланишнинг акс этиши; 2) акс этишнинг англанаётган объект билан 
изоморф ик ёки гомоморфик муносабатида булиши; 3) изоморфик ёки 
гомоморфик муносабатида булган объект. Хар кандай тугри инъикос 
англанаётган объект билан юкорида курсатилган муносабатларда булади ва 
шунинг учун хакикий деб тавсифланиши мумкин. «Хакикий» деган сифат 
юкоридаги хусусиятлари билан фаркланувчи инъикосни ифодалашнинг киска 
атамаси сифатида майдонга чикади. Хакикатнинг анъанавий таърифи кискача 
ана шулар билан изохланади.
Купинча файласуфлар эътироф киладиган хакикатнинг замонавий 
талкини уз ичига куйидагиларни олади. Биринчидан, «борлик» тушунчаси, у 
кандай хосил булганидан катъи назар бизнинг онгимиздан ташкарида мавжуд 
булган, нафакат нарса ва ходисалар, балки уларда яширинган мохиятлардан хам 
ташкил топган вокелик сифатида талкин этилади. Иккинчидан, «борлик» 
тушунчасига субъектив борлик хам киради, яъни унда маънавий борлик хам акс 
этади. Учинчидан, билиш, унинг натижаси - хакикат, шунингдек объектнинг 
узи хам инсоннинг хиссий ва амалий фаолиятининг узвий бирлиги сифатида 
намоён булади. Бунда объект амалиёт оркали англашилади, яъни унинг 
мохияти намоён булиши акс этган тугри билим булган хакикат амалиёт 
давомида хосил килинади. Туртинчидан, хакикат кандайдир котиб колган нарса 
эмас, балки у доимий узгариб, бойиб, ривожланиб боради. Шу маънода хакикат
- бу, жараёндир. Ушбу холатлар хакикатни диалектик-реалистик тушунишни 
догматик агностицизм, субъектив идеализм ва сохта материализмга оид 
карашлардан ажратиб ту ради.
89


Хакикатнинг таърифларидан яна бири шундай: хакикат объектни билувчи 
субъект томонидан у тутридаги айнан инъикосдир. Билувчи билиш объектини 
уз холича, онгдан ташкарида мавжуд булган нарса, ходиса, жараён сифатида 
акс эттиради. Унинг онгидан ташкаридаги олам ва унинг шакллари бирон бир 
тарзда акс этади, тушунча, хукм, хулоса шаклини олади, инсон билимининг 
таркибий кисмига айланади.
Хдкикатга хос булган мухим жихат унда объектив ва субъектив 
томонларнинг мавжудлигидир. Бу борада таъкидлаш лозимки, хакикат айни 
пайгда хам субъектда, хам субъект дан ташкари дадир. Аввало, хакикат хар 
кандай холда хам субъективдир. Негаки, у хеч качон инсон ва инсониятдан 
таш карида мавжуд була олмайди. Хакикатнинг объективлиги эса инсон 
тасаввурларининг хакикий объектив ташки мазмуни инсондан ташкарида 
эканлигини, унинг инсонга боглик эмаслигини англатади.
Собик 
итгифок давридаги 
«мафкурачилар» 
хакикатнинг 
мазмуни 
синфларга ва даврларга боглик булади, деб уктирар эдилар. Гуёки «куллар 
этикаси», «буржуа генетикаси» мавжуд эмиш. Уша даврда нисбийлик 
назарияси, 
ирсиятнинг 
хромосом 
назарияси 
таълимотлари, 
ижтимоий 
социология, кадриятлар фалсафаси тарафдорларини таъкиб этишлар ана шу 
билан боглик булган. «Синфий онг», «партиявий дунёкараш» тушунчалари 
муглаклаштирилиб, хатто «гносеология» тушунчасини «буржуача дунёкараш 
акс этган атама» деган бахона билан муайян даражада кам ишлатишга харакат 
килинган. Масалан, 1993-йилда «Советская энциклопедия» нашриётида чоп 
этилган 
«Философский 
энциклопедический 
словарь»да 
«гносеология» 
атамасига алохида изох берилмаган. Унда бу атама келгирилган жойда 
(«Теория познания») «Билиш назарияси»га каранг, деб ёзилган, холос. Агар 
айтилган жойга карасангиз, гносеологиянинг купрок идеализм билан боглик 
талкин килингани, бунда танкидий рух устуворлигини кузатиш мумкин. Биз 
кадриятлар тугрисида тадкикот олиб борганимизда «аксиология» иборасига хам 
худди шундай муносабатда булинганига гувох булган эдик. Собик иттифокни 
тузган ва уни бошкарган «мафкурачи»лар купгина асл фалсафий тушунчаларни 
кам ишлатгани, атайлаб уларни чалкаштирганлиги бежиз эмас. Ю корида 
курсатилган «Словарь»да гносеология ва эпистемология айнан бир хил 
туш унчалар сифатида келтирилган ва фалсафанинг муайян сохаси дейилган. 
Аслида уларнинг биринчиси умумий билиш фалсафаси ва назариясини, 
иккинчиси эса асосан, илмий билиш сохасини акс эттиради.
Хакикатнинг учта бир-бири билан боглик жихати мавжуд: борлик билан 
богликлик, аксиологик ва праксиологик.
Хакикатнинг борлик билан богликдиги унда оламни нарса, моддий 
субстрат хос ил да хам, маънавий-рухий хосилда хам кайд этиши билан
9 0


богликлигидир. Бу билишнинг, хусусан хакикатнинг онтологик жихати 
дейилади. Борликнинг узи эса субъектга берилган объект, яъни субъект билиши 
билан боглик булса хам, лекин субъект билишидан ташкари турувчи реаллик 
сифатида тушунилади. Хакикат хар кандай хосилда хам уз борлигига эга 
булади. Бу борлик моддийми, маънавийми хакикат учун бунинг фарки йук. 
Хакикат борлиги биз уни сезяпмизми-йукми, уйлаяпмизми-йукми, бундан 
кагъий назар мавжуддир. Шубхасиз, хакикат, аввало, муносабат ёки борлик 
(мавжудлик) сифатида эмас, балки ушбу муносабатда намоён буладиган ёки 
яширинган ходиса сифатида тушунилади. Инсон одамзотга хос хусусият, 
жихатларни 
билиш 
учун 
харакат 
килаётганида 
хам 
аслида 
у зини 
урганаётганини эсдан чикаради. У хатто бирон-бир нарса, масалан, янги 
яратилаётган дори кучини узида синаб кураётганида хам, 
уз
танасини, ундаги 
узгаришларни гуёки четдан туриб кузатади. Факат инсонгина буни кила олади, 
яъни рухини танасидан ажратиб, узини тажриба объектига айлантира олади. Бу 
бошка масала, уни хакикат доирасида эмас, балки тана ва рух, объект ва 
субъект, моддийлик ва маънавийликнинг узаро муносабати масаласи доирасида 
караб чикиш уринли булади, деб уйлаймиз.
Узбек тилида «хакикат» сузи мутлак тугриликни, билимнинг оламга 
айнийлигини, аниклик ва хакикийликни англатади. «Хакикат», «хакконият», 
«хакикийлик» - бу сузлар ягона этимологик асосдан келиб чиккан. Х акикат —
булиб турган вокелик, амалга ошаётган жараён, мавжудликнинг мухим 
томонини акс эгтирадиган ходисадир. У юксак маънавий туш унча сифатида 
билиш давомида эришиладиган максадни, шу максадда намоён буладиган 
маъно-мазмунни ифодалайди.

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish