Nasafiylarining pedagogik qarashlari

 Mustaqil ta‟lim 
Abul Aziz an-Naxshabiy Abu Muhammad Abdulaziz ibn Muhammad al-
Ustug„dodiziyning ilmiy asarlari, tarjima va sharhlaridan foydalanish. Abul Muin 
Nasafiy ta‟limoti va uning pedagogik tahlili. 
 Nazorat savollari 
1. Abu Turob an-Naxshabiy an-Nasafiyning hayoti va faoliyati haqida so„zlang. 
2. Abu Turob an-Naxshabiy an-Nasafiy haqida allomalar fikrlari tahlili. 
3. Abu Turob an-Naxshabiy an-Nasafiyning ilm-fanga qo„shgan hissasi nimalar? 
ABUL MUIN NASAFIYINING ILMIY-PEDAGOGIK, MA‟NAVIY 
MEROSI 
HAMDA 
UNING 
BARKAMOL 
AVLOD 
TA‟LIM-
TARBIYASIDAGI O„RNI 
Reja: 
1. Abul Muin an-Nasafiy asarlarida ma‟naviy-axloqiy sifatlar,
2.Abul Muin an-Nasafiyning faoliyatida ustoz-shogird an‟analari 

---

28 
3. Abul Muin an-Nasafiyning asarlarida ma‟naviy-axloqiy tarbiya shakl, metod va 
vositalari.
4.Abul Muin an-Nasafiy ta‟limotining aspektlari
 
 
Ulug„ ajdodimiz Abu Muin Nasafiy XI asrda yashagan, islom madaniyati 
rivojiga ulkan hissa qo„shgan allomalardan biridir. Ushbu ulug„ zot 1027 yili Nasaf 
yaqinidagi Ibsan (hozirgi Qovchin) qishlog„ida tug„ilgan va uzoq muddat Buxoro 
hamda Samarqand shaharlarida ilmu ijod bilan shug„ullangan, 1114 yili 87 yoshida 
Samarqandda vafot etgan. Abu Muin Nasafiy yozgan o„nlab kitoblarning 
aksariyati kalom ilmi masalalariga bag„ishlangan. Ana shu nodir kitoblarning 
o„nlab qo„lyozma nusxalari dunyoning ko„plab kutubxonalarida saqlanmoqda. 
Buyuk bobomizning ilmiy asarlari bugungi kun uchun ham g„oyat ahamiyatlidir. 
Shu ma‟noda davlatimiz rahbari 2017 yil 24-25 fevral kunlari Qashqadaryo 
viloyatiga tashrifi asnosida bu ulug„ zotning Qarshi tumani, Qovchin qishlog„idagi 
muqaddas qadamjosini obod ziyoratgohga aylantirish, ziyoratchilarga zarur 
sharoitlar yaratish, ushbu maskanda kutubxona tashkil etish va alloma asarlarini 
tarjima qilib xalqimizga yetkazish bo„yicha amaliy tavsiyalar bergani ayni muddao 
bo„ldi. Bu haqda so„z borganda, albatta, 2017 yil 15 iyunda bo„lib o„tgan “Ijtimoiy 
barqarorlikni ta‟minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi” 
mavzusidagi videoselektor yig„ilishida O„zbekiston Prezidenti ma‟naviy meros 
masalasiga alohida to„xtalib, “Keyingi vaqtda men joylarda bo„lib, hududlarimiz 
hayoti bilan yanada yaqindan tanishar ekanman, shunday bir fikrga ishonch hosil 
qilayapmanki, biz hali yurtimizni, uning o„ziga xos tarixi, madaniyati, ulug„ olimu 
ulamolarini, bebaho ma‟naviy merosimizni to„liq o„rganganimiz yo„q, – deya qayd 
etganini esga olish lozim. – Misol uchun, Qashqadaryo zaminida buyuk alloma, 
moturidiya ta‟limotining yirik vakili Abu Muin Nasafiy bobomiz yashab o„tganlar. 
U kishi uzoq muddat Buxoro va Samarqandda tahsil olib, kalom ilmi, ya‟ni islomiy 
e‟tiqod pokligi masalasida 15 ga yaqin kitob yozganlar. Ana shu kitoblarida 
bundan ming yil oldin din masalasida adashganlarga to„g„ri yo„l ko„rsatganlar”, – 
deb ta‟kidlagandi mamlakatimiz rahbari. 

---

29 
O„shanda Nasafiy bobomiz (to„liq ism-shariflari Abul Mu‟iyn Maymun ibn 
Muhammad ibn Mo„tamid ibn Muhammad ibn Makhul ibn al-Fazl an-Nasafiy al-
Makhuliy) ziyoratgohida muazzam majmua barpo etish, bu ulug„ zotning 
kitoblarini tarjima qilish va nashrdan chiqarishning muhim ahamiyatga ega ekani 
haqida ham so„z bordi. Mamlakatimizning barcha hududlarida dinimiz ravnaqi 
yo„lida beqiyos xizmat qilgan buyuk aziz avliyolar, alloma zotlar xotirasiga barpo 
etilgan yodgorlik majmualari, ilmiy markazlar faoliyat ko„rsatayotganiga e‟tibor 
qaratildi. 
Prezidentimizning “Qashqadaryoda Abu Muin Nasafiy markazida aqida ilmi 
maktabini tashkil etsak, o„ylaymanki, bu juda foydali bo„ladi. Kelgusida chuqur 
bilimli imom-xatiblar, islomshunos mutaxassislar, ulamolar tayyorlashda, eng 
muhimi, farzandlarimizni buyuk ajdodlarimizning bebaho merosi ruhida, sog„lom 
e‟tiqod ruhida tarbiyalashda bu maktablar tayanch bo„lib xizmat qiladi”, – deya 
bildirgan qimmatli takliflari asosida bu yerda ana shu ilmiy maktab o„z faoliyatini 
boshladi. Binobarin, aqoid ilmida bitilgan jamiki manbalar, sharh va hoshiyalarda 
Imom Abu Muin Nasafiy nomi tilga olingani hamda uning “Tabsirat al-adillati fi 
ilm al-kalom” (“Kalom ilmida dalillar tilga kirganda”) asaridan iqtibos keltirilgani 
yoki unda bayon qilingan hukm e‟tirof etilganini ko„rish mumkin. _
Abul Muin Nasafiyning ilmiy merosi. Abu Mansur Moturidiy maktabining 
atoqli namoyandalaridan biri, ulug„ Abul Mu‟iyn Maymun ibn Muhammad ibn 
Mo„tamid ibn Muhammad ibn Makhul ibn al-Fazl an-Nasafiy al-Makhuliy milodiy 
1027 yili Nasaf, ya‟ni Qarshida tug„ilgan. Abdulkarim Sam‟oniy Abul Muin 
Nasafiy ismiga “Ibsoniy”ni ham qo„shib aytadi va Ibson qishlog„i Qarshi shahridan 
bir farsah (taxminan 5-6 chaqirim) uzoqlikda joylashganini ta‟kidlaydi. Abul Muin 
Nasafiy shu qishloqda tug„ilgan. Uning katta bobosi Makhul Nasafiy (vafoti 930 
y.) Imom Moturidiyning shogirdlaridan edi. Bobosi Mo„tamid ibn Makhul Nasafiy 
hanafiy olimlar orasida mashhur edi. Abul Muin boshlang„ich bilimlarni bobosi va 
otasidan oladi. Keyinchalik Abul Yusr Pazdaviyga shogird bo„ladi. 

---

30 
Abul Muin Nasafiy Buxoro va Samarqandda yashab, samarali ijod qilgan. 
Uning shogirdlari orasidan Alouddin Samarqandiy, Ibrohim Saffor Buxoriy kabi 
olimlar yetishib chiqqan. 
Abul Muin Nasafiy asarlarining ko„pi kalom ilmining turli masalalariga 
bag„ishlangan. “Al-umda fi usulil fiqh”, “Bahrul kalom fi ilmil kalom”, “Tabsiratul 
adilla fi ilmil kalom”, “At-tamhid li qova‟idit tavhid fi ilmil kalom”, “Al-olim val 
muta‟llim”, “Izohul mahajati li kavni ahli hujjatan”, “Sharhul jome‟ul kabir lish-
Shayboniy fi furu‟” va “Mu‟taqidot” kabi asarlari shular jumlasidandir. 
Olimning “Bahrul kalom fi ilmil kalom” asari moturidiya maktabining kalom 
bo„yicha asosiy manbalaridan biridir. U o„rta asrlarda katta shuhrat qozongan, 
o„sha davrda ko„chirilgan qo„lyozma nusxalari hozir Dubay, Damashq, Bag„dod, 
Qohira va Iskandariya kutubxonalarida saqlanmoqda. Olimning ushbu asari uchta 
katta asari orasida (“Tabsiratul adilla”, “At-tamhid li qova‟idit tavhid”, “Bahrul 
kalom”) birinchi bo„lib nashr etilgan. 
Abul Muin Nasafiyning mashhur asarlaridan yana biri “Tabsiratul adilla fi 
usulid din ala toriqil imom Abu Mansur Moturidiy” (“Din asoslarini imom Abu 
Mansur Moturidiy tariqatiga binoan dalillar bilan sharhlash”)dir. Nomidan ham 
ma‟lum, asarda moturidiya ta‟limoti dalillar bilan sharhlanadi. 
Allomaning kalom ilmiga oid yana bir mo„jaz kitobi “Kitobut tamhid li 
qova‟idit tavhid” asaridir. Jahon kutubxonalarida kitobning ko„plab nusxalari 
saqlanadi. Yaqinda Turkiyada bu asar Istanbul kutubxonalarida saqlanayotgan 
qo„lyozma asosida qayta nashr etildi. 
Abul Muin Nasafiy Abbosiylar hukmronligi zaiflashib, inqirozga yuz 
tutayotgan davrda yashab ijod qildi. Bu davrda ulkan imperiya bir necha mustaqil 
mamlakatlarga bo„linib ketdi, siyosiy ahvol ancha keskinlashdi. Bu holat ilm 
sohasiga salbiy ta‟sir qilmadi. Aksincha, yuksak madaniyat markazi bo„lgan 
poytaxt Bag„dodga bellashadigan Qurtuba, Qohira, Buxoro kabi madaniyat 
o„choqlari paydo bo„ldi. Shunday ilm-irfon markazlarida Abul Muin Nasafiydek 
buyuk olimlar yetishib chiqdi. 

---

31 
Alloma mol-dunyoga qiziqmadi, parhezkor, faqih, muhaddis, mutakallim 
bo„lib, qat‟iy dalillar bilan salaflarning fikrlarini mustahkamladi, mo„tazila, 
jahmiya, rofiziya, xorijiya kabi muxolif firqalarga qarshi turib, ularning aqidasi 
botilligini aniq, ishonchli hujjatlar bilan isbotlab, odamlar orasida ilmu ma‟rifat 
ziyosini sochdi. Abul Muin Nasafiy milodiy 1114 yili vafot etdi. Qabri 
Qashqadaryo viloyati Qarshi tumanidagi Qovchin qishlog„ida.
Abul Muin Nasafiy xususida so„z. Abul Mu‟iyn Maymun ibn Muhammad ibn 
Mo„tamid ibn Muhammad ibn Makhul ibn al-Fazl an-Nasafiy al-Makhuliy “Islom 
qonunshunosligida va kalom ilmida Hazrati Moturidiydan keyin turadigan alloma”, 
– deb tavsiflangan tarixiy manbalarning birida. Olimning asarlarini o„rganish va 
qiyosiy tahlil qilishning ahamiyati shunda ko„rinadiki, Abu Muin Nasafiy 
davridagi turli aqidaviy g„oyalarni ko„tarib chiqqan oqimlar va aqidaviy 
yo„nalishlarning kelib chiqish sabablarini aniqlash, chalkash aqidaviy masalalarga 
yechim izlash, aqidaviy oqimlarning ta‟limotlariga asosli raddiyalar bera olish 
bugungi kunda ham shu sohadagi muammolarni bartaraf etishdagi to„g„ri 
yondashuvni shakllantirishning muhim omilidir. 
Abu Muin Nasafiyning shogirdi Abu Hafs Umar Nasafiy u kishini: “Ilmi 
dengizdek hovuchlab ichiladigan zot, Sharqu G„arbning olimi”, – deb ta‟riflagan 
edi_. U kishi Mo„tazila, Hanbaliya, Jahmiya, Rofiziya, Xavorijiy va boshqa firqa 
vakillariga inkor etib bo„lmas hujjatlar bilan dalil keltirgan buyuk olimdir. U ilmni 
odamlarga tarqatdi. Shogirdlari uni maqtab “Umarun Nasafiy” (“Nasaflik Umar”), 
– deb atashdi. 
Najmuddin Umar ibn Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiyning “Al-qand fiy 
zikri ulamoi Samarqand” (“Samarqand ulamolari xotirasiga doir qanddek shirin 
kitob”) asarida bu olim haqida shunday deyilgan: “Sharqu G„arbning olimu 
ulamolari Abu Muin Nasafiy ilmining dengizidan bahra topib, u taratgan ziyo 
nurlarini ko„zlariga to„tiyo qilib surtganlar”. Kalom ilmining yirik namoyandalari 
Abulhasan Ash‟ariy va Abu Mansur Moturidiy asarlaridan ta‟lim olgan Abu Muin 
Nasafiy kalom ilmida yetuk alloma sifatida kalomning turli masalalariga oid 15 ga 
yaqin asarlar yozgan. Ulardan quyidagilarni ko„rsatish mumkin: 

---

32 
1. “Al-Umda fi usulil-fiqh” (“Fiqh usullari tayanchi”). 
2. “Tabsiratul-adilla fi ilmil-kalom” (“Kalom ilmidagi dalillar ko„zgusi”). 
3. “At-Tamhid li qavoidit-tavhid fiy ilmil-kalom” (“Kalom ilmidagi tavhid 
qoidalar uchun yagona kitob”). 
4. “Olim va mutaallim” (“Olim va ilm o„rganuvchi”). 
5. “Izoh va mahajja li kavnil-aql hujjatan” (“Aql dalilligini izoh va hujjatlar 
bilan asoslash”). 
6. “Manohijul-aimma fil-furu‟” (“Imomlarning huquqshunoslik bo„yicha tutgan 
yo„llari”). 
7. “Mu‟taqidot” (“E‟tiqodlar”). Bu asarning bir qo„lyozmasi O„zR FA 
Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda 
8. “Bahrul-kalom” (“Kalom dengizi”). Bu asar alloma ijodining gultoji 
hisoblanadi. Asar islom falsafasini tashkil qilgan kalom ilmi bo„yicha eng qimmatli 
manbadir. Uning qo„lyozmalari Dubay, Damashq, Iskandariya kutubxonalarida 
saqlanmoqda. 1886 yili Bag„dodda, 1908 yili Qohirada nashr etilgan. 
Abul Muin Nasafiy moturidiya mazhabining taraqqiy etishiga eng ko„p hissa 
qo„shgan olimlardan hisoblanadi. U zot tufayli Nasafga “Qubbat-ul ilm va-l-adab” 
(“Ilm va adab qubbasi”) degan sharafli nom berilgan. 
Abu Muin Nasafiy 1114 yili vafot etgan.