Намуна (Образец)

Nazorat savollari 
1. Korporativ boshqaruv tushunchasining mohiyatini tushuntirib bering. 
2. “Korporativ boshqaruv” tushunchasining turli talqindagi ta’riflarini aytib 
bering. 
3. Korporativ boshqaruvning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida qanday 
ma’lumotlarga egasiz? 
4. Korporatsiyalar qanday farqli jihatlarga ega? 
5. Korporatsiya rahbariyati qarorlar qabul qilish jarayonida nimani hisobga 
olishi lozim? 
6. Korporativ birlashmalar qanday turlarga ega? 
7. Korporativ muhitni tushuntirib bering. 
8. Korporativ boshqaruvda qanday maqsad qo‘yilgan? 

---

19 
2-MAVZU. KORPORATIV BOSHQARUVNING XORIJIY MODELLARI 
 
 
2.1. Korporativ boshqaruvning ingliz-amerika modeli 
Korporativ boshqaruvning ingliz-amerika modeli aslida AQSH va Buyuk 
Britaniyaga xos model hisoblansada, dunyo bo‘ylab keng tarqalgan Ushbu model 
negizini tashkil etuvchi aksiyador nazariyasiga ko‘ra, korporatsiya menejerlarining 
asosiy majburiyati aksiyadorlar boyligini (mulkini) maksimallashtirish hisoblanadi. 
CHunonchi aksiyadorlar korporatsiyaning egalari hisoblanadilar va zimmalariga 
eng yuqori riskni oladilar. Direktorlar kengashi bir pog‘onali kengash modelini 
namoyon etadi va asosan aksiyadorlar tomonidan saylanadigan ijrochi bo‘lmagan 
direktorlardan tashkil topadi.
Korporativ boshqaruvning ingliz-amerika
 
modelining autsayder model 
sifatida talqin qilinishida korporativ mulkdorlar tarkibi ahamiyatga ega bo‘lib, 
mulkdorlarning yuqori darajadagi tarqoqligi modelning eng asosiy xususiyati 
sanaladi. Menejerlar faoliyati ustidan nazorat aksiyadorlarning, ularga tegishli 
aksiyalar ulushiga monand tarzda, ovoz berish huquqi orqali amalga oshadi. Agar 
aksiyadorlar menejment faoliyatidan qoniqish hosil qilmasalar, tasarrufidagi 
aksiyalarini sotish orqali menejmentga bo‘lgan ishonchsizlikni ifoda etadilar. 
Natijada bu holat aksiyalar narxining pasayishi va yangi investorlar-
mulkdorlarning kelishi bilan menejment kengashi tarkibida o‘zgarishlar bo‘lishiga 
olib keladi. Shu boisdan, mulkdorlar tarkibining yuqori darajada tarqoqligi 
korporativ muvaffaqiyatning qisqa muddatli foydani maksimallashtirishga bog‘lab 
qo‘yilishiga sabab bo‘ladi. Bu tizimda minoritar aksiyadorlarni himoya qilish fond 
bozori likvidliligi va pirovardida aksiyalarni qiyinchiliksiz sotish imkoniyati bilan 
kafolatlanadi. Ta’kidlash o‘rinliki, ingliz-amerika
 
modeli amal qiladigan AQSH va 
Buyuk Britaniya korporativ boshqaruv tizimlarida ayrim o‘ziga xosliklar ham 
mavjud. Masalan, Buyuk Britaniya korporativ boshqaruv tizimida ijro organi 
rahbari (boshqaruv raisi) bir paytning o‘zida direktorlar kengashi raisi bo‘lishi 
mumkin emas. Biroq AQSHda bunday amaliyot mavjud va ko‘pchilik 

---

20 
korporatsiyalar kengashlarida bir shaxsning ikkita rahbarlik pozitsiyasini 
egallashiga ruxsat beriladi. Bu esa, tabiiyki, ijrochi direktor tomonidan 
boshqariladigan direktorlar kengashiga ega korporatsiyalarda menejment uchun 
kompensatsiya darajasi sezilarli darajada yuqori bo‘lishi holatlariga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan 
ingliz-amerika
 
yoki autsaydercha model
- bu 
aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan yuqori darajadagi korporativ nazoratning yoki 
aksiyadorlik 
jamiyati 
menejmenti 
ustidan 
nazoratning 
tashqi 
bozor 
mexanizmlaridan foydalanishga asoslangan aksiyadorlik jamiyatini boshqaruv 
modeli. Bunday boshqaruv modeli AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, YAngi 
Zellandiya kabi davlatlar uchun xosdir. Bunda aksiyadorlarning manfaatlari bir-
biridan farqlanuvchi aksiyadorlik jamiyati menejmentiga bogʻliq holda mavjud 
boʻlgan oʻziga xos koʻp sonli investorlarda namoyon boʻladi. Aksiyadorlik 
jamiyatini real boshqarish professional menejerlar tomonidan amalga oshiriladi. 
Ushbu modelni qoʻllashdagi asosiy muammo aksiyadorlik jamiyati ta’sischilari va 
jalb etilgan menejerlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlardagi muammo hisoblanadi. 
Bunday sharoitda, albatta, aksiyadorlik jamiyati menejmenti ustidan nazoratni 
amalga oshirishda muhim uringa chikuvchi fond bozorining roli yanada ortadi. 
Asosiy ishtirokchilar menejerlar, direktorlar (direktorlar kengashi) va investorlar 
hisoblanadi. Shuningdek, hukumat tuzilmalari, birjalar, oʻzini nazorat qiluvchi 
organlar, korporatsiya va investorlarga korporativ boshqaruv va ishonch boʻyicha 
ovoz berish yuzasidan maslahat xizmatlarini taqdim etuvchi konsalting firmalari 
ham qatnashadilar. 
Korporativ 
boshqaruvning 
anglo-amerikancha 
modelida 
axborotlar 
ochiqligining eng qat’iy me’yorini namoyon etadi. Ushbu modelni qoʻllovchi 
boshqa mamlakatlarda ham axborotlar e’lon qilish darajasi yuqori, biroq AQShda 
korporatsiyalar har chorakda bir marta turli-tuman axborotlarni chop etishi lozim. 
Shuningdek, yillik hisobotga yoki aksiyadorlarning har yillik umumiy yig‘ilishiga 
quyidagi ma’lumotlar kiritilgan boʻlishi lozim: har choraklik moliyaviy axborot; 
-
kapital tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 
-
tayinlangan direktorlarning ilgarigi faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotnoma 

---

21 
(nasl-nomasi, egallagan lavozimi, korporatsiyalar bilan munosabati, korporatsiyada 
aksiyaga egalik qilishi); 
-
ijrochi direktorlarga tulanadigan ish haqi (ragbatlantirishlar) mikdori va 
tulov haqida ma’lumotlar; 
-
eng yukori lavozimdagi 5 kishining har birining ragbatlantirilishi (ular 
ismi-sharifi keltirilgan boʻlishi lozim); 
-
5 %dan yukori aksiyadorlik kapitaliga egalik qiluvchi barcha aksiyadorlar 
haqidagi ma’lumotlar; 
-
kushib olinishi yoki qayta tashkil etilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 
-
Ustavga tuzatishlar kuzda to‘tilayotgan tuzatishlar kiritilishi haqidagi 
ma’lumotlar; 
-
auditorlik tekshiruvi uchun taklif etilayotgan shaxs yoki kompaniyalar 
nomi. 
Korporativ boshqaruvning oilaviy modeli
Osiyo va Lotin Amerikasi 
mamlakatlari, Kanada, SHvetsiya, Italiya va Fransiyada keng tarkalganligi bilan 
ajralib turadi. Bunda korporatsiyani boshqarish bir oila a’zolari tomonidan amalga 
oshiriladi. Korporatsiya kapitali oilaviy kanallar boʻyicha jamlanadi va 
taksimlanadi hamda korporatsiya biznesi va moliyaviy resurlari harakati ustidan 
nazorat tuligicha oilaga tegishli hisoblanadi (masalan, SHvetsiyada Valenberglar, 
Italiyada Anelli, Kanadada Bronfmanlar, Tayvanda Li Kay SHi dinastiyasi bunga 
misol bula oladi). Ayrim xollarda, oilaviy biznesda investorlar jalb etilishi 
mumkin, birok, ular korporativ boshqaruvda koʻp ovozga ega boʻlmaydi. Bunday 
aksiyalar birjaga savdoga kuyilishi orqali ham emissiya kilinishi mumkin. Agar 
aksiyadorlik jamiyatining barcha aksiyalari bir ovoz beruvchiga tegishli bulsa, u 
xolda oilaga tegishli aksiyalar kushimcha afzalliklar taqdim etadi (masalan, 
direktorlar kengashi a’zolarini tanlashda istisno tarikasidagi huquqlar). Bunday 
instrument aksiyadorlik jamiyati faoliyatini yirik aksiyalar apketiga ega bo‘lmagan 
xolda ham nazorat qilish imkonini beradi.Ayrim tadkikotchilarning fikrlariga kura, 
oilaviy kompaniyalar kapitalni jamlashning eskirgan usuli sifatida oʻzini namoyon 
etadi va biznesni yuritishning samarali shakli hisoblanmaydi. Birok, ma’lumotlar 

---

22 
guvoxlik berishicha, sanoati rivojlangan mamlakatlarda YAIMning 45 %dan 75 
%gacha qismi aynan oilaviy kompaniyalar xissasiga to‘g‘ri keladi [6]. Bundan 
tashqari, oilaviy kompaniyalar koʻp sonli mulkdorlari bulgan kompaniyalar bilan 
solishtirganda birmuncha uzoq vaqt faoliyat ko‘rsatadi.