Namangan muhandislik-qurilish instituti iqtisod kafedrasi milliy hisoblar tizimi

9.4-Jadval.

Xalqaro investitsiyalar balansi

	Yil boshi dagi holat	Оpe ra- siya -lar	Narxl arning o'zgar ishi	Valyut a kursi- ning o'zgar ishi	Bosh] a o'zgar tirishl ar	Yil oxiri- dagi holat
А. Aktivlar
1. CHet elga to'g'ri investitsiyalar
2. Portfel investitsiyalar

96

3. Boshqa investitsiyalar
3.1 Kommersiya kreditlari
3.2 Ssudalar
3.3 Naqd pul va depozitlar
3.4 Boshqa aktivlar
4. Rezerv aktivlari
4.1 Monetar oltin
4.2 Maxsus qarz olish huquqi(SDR)
4.3 XVFdagi rezerv pozisiyasi
4.4 Chet el valyutasi
4.5 Boshqa talablar
B. Majburiyatlar
1. Iqtisodiyotga to'g'ri investitsiyalar
2. Portfel investitsiyalar
3. Boshqa investitsiyalar
3.1 Kommersiya kreditlari
3.2 Ssudalar
3.3 Naqd pul va depozitlar
3.4 Boshqa majburiyatlar

XIB schyotlari ikki tomonli jadval ko'rinishida yoziladi. Bir tomonda, aktivlarva majburiyatlar tarkibi keltirilgan. Ikkinchi tomonda, mos ravishda ularning yil boshiga bo'lgan holati, yil davomida ularning o'zgarishi (turlari bo'yicha) va yil oxiridagi holati yoziladi. Aktivlar va majburiyatlar tarkibi to'lov balansining moliya schyoti tarkibi bilan mos keladi. Ularning o'zgarishlari iqtisodiy operatsiyalar natijasida, baho va valyuta ayirboshlash kursining o'zgarishlari va boshqa tuzatishlar natijasida sodir bo'ladi. Masalan, to'g'ri investitsiyalarning yil davomida mamlakatga kelishi XIBning majburiyatlar qatorida operatsiyalar ustunida, moliya bozorida aksiyalarning narxi ko'tarilishi yoki pasayishi - baholar o'zgarishi ustunida qayd etiladi. Chet el valyutasidagi zaxiralarning nominal qiymati valyuta kursi o'zgarishi natijasida o'zgaradi. Bu o'zgarish valyuta kursi o'zgarishlari ustunida qayd etiladi. O'tgan yillarda hisobga olinmagan aktivlar va majburiyatlar, ularning bir kategoriyadan ikkinchisiga o'tkazilishi (masalan, portfel investitsiyalarning yillar davomida yig'ilib to'g'ri investitsiyalarga aylanishi) va qarzdan voz kechish holatlari boshqa tuzatishlar ustunida yoziladi. Bulardan tashqari, monetar oltin miqdorida oltinni chetga sotish va zaxiraga sotib olish bilan bog'liq va mamlakatning maxsus


97

qаrz olish huquqi(SDR)dа^21 bo 'lаdigаn o'zgarishlar ham boshqa tuzatishlar ustunida qayd etiladi. Aktivlar va majburiyatlar o'rtasidagi farq sof investitsiya holatini ifodalaydi. Bu ko'rsatkich aktivlar miqdori majburiyatlardan ko'p bo'lgan holda musbat bo'ladi. Sof investitsiya holati musbat bo'lishi, mamlakatning tashqi dunyoga nisbatan talabi, aks holda majburiyati ko'payganligini bildiradi. Xulosa qilib aytganda, xalqaro investitsiya balansi yil davomida mamlakatning chet el bilan bo'lgan moliyaviy operatsiyalarining, aktiv va majburiyatlarda baho o'zgarishlari va boshqa tuzatishlarning majmuidan iborat. Aktivlar va majburiyatlar yig'indisi mos ravishda mamlakatning yalpi tashqi aktivlar(YATA) va yalpi tashqi majburiyatlar(YATM) miqdorini bildiradi. Shuni aytish lozimki, YATM bilan tashqi qarz tushunchalarini bir biridan farqlash kerak. Chunki, har doim ham majburiyatlar qarz bo'lavermaydi. Qarz tarkibiga portfel va to'g'ri investitsiyalar bo'yicha majburiyatlar kirmaydi. Bundan tashqari, monetar oltin va SDR aktiv hisoblansada, norezidentlar uchun majburiyat hisoblanmaydi. SHu sababli, sof tashqi aktivlar tarkibiga monetar oltin va SDR kirmaydi. Sof va yalpi tashqi aktivlardan tashqi rezerv aktivlarni(TRA) farqlash lozim. TRA mamlakatning rezerv aktivlari hisoblanadi. Har qanday aktiv ham TRA bo'lavermaydi. Rezerv aktivlariga davlatning pul-kredit siyosat yurituvchi tashkilotlari tasarrufida bo'lgan va ularni, kerak bo'lganda hech bir to'siqsiz ishlatish mumkin bo'lgan moliyaviy aktivlar kiradi. Bu moliyaviy aktivlar yuqori darajada xaridorgir va har qanday vaziyatda ham qattiq valyutaga tez sotilishi yoki boshqa turdagi rezerv aktivga almashilishi mumkin bo'lishi kerak. Rezerv aktivlari tarkibiga monetar oltin^22, SDR, XVFdagi aktivlar^23, chet el valyutasi, qimmatli qog'ozlar va boshqalar kiradi. Bu tarkibga faqat rezerv aktivlarga qo'yilgan talabga javob beradigan aktivlargina kiradi. Masalan, chet el valyutasi guruhiga qattiq va barqaror valyutalar: AQSH dollari, nemis markasi, evro va shu kabilar) kirishi mumkin. Qimmatli qog'ozlar guruhiga yuqori likvidli chet el qimmatli qog'ozlari kiradi. Boshqa rezerv aktivlar guruhiga, yuqorida qayd etilmagan rezerv aktivlar kiradi. Moliya hisoblamasidagi aktiv yoki passivlar qiymatini o'zgarishi. Moliya schyotini mamlakat miqyosida quyidagi tartibda tuzish tavsiya etiladi. Mаmlаkаt miqyosidа moliya schyoti Ishlatilishi

Resurslar

Akt^Ur

Mаjburiyatlаr

21. 
    SDR XVF tomonidan xalqaro rezerv aktivi sifatida chiqariladi. Bu aktiv XVF rezervi hisoblanadi. Har bir mamlakat XVF belgilagan kvota miqdoridagi mablag'ni o'z milliy valyutasidaXVF maxsus schyotiga o'tkazadilar. SDR XVFning majburiyati hisoblanmaydi. Uning kursi bir necha nufuzli valyuta kurslarining kunlik o'zgarishlarini inobatga olgan holda har bir kunga hisoblanadi.
    
22. 
    Xalqaro talablarga ko'ra monetar oltin tozaligi kamida 99,5% dan kam bo'lmasligi kerak.
    
23. 
    XVF umumiy resurslarida har bir a'zo mamlakat qattiq valyutada o'z mablag'lariga ega bo'lishi mumkin. Odatda, bu mablag'lar boshqa mamlakatlar valyutalarini sotib olish va to'lovlarni tez bajarish uchun saqlab turiladi.
    

98

8. Ichki iqtisodiyot birliklari tomonidan tashqi dunyoga kiritilgan kreditlar(8.1-8.2) Berilgan kreditlar Qaytarilgan kreditlar	1.Milliy iqtisodiyotda o'zlashtirilgan kreditlar, (1.1+1.2) Olingan kreditlar Qaytarilgan kreditlar
9. Chet el valyutasidagi naqd pullar (9.2-9.1) Hisobot boshida Hisobot oxirida	2. Tashqi dunyo ixtiyoridagi milliy naqd pullar hajmining o'zgarishi (2.1-2.2) Chet elga chiqib ketgan milliy naqd pullar Chet eldan qaytib kelgan milliy naqd pullar
10. Chet el valyutasidagi depozitlar (10.2-10.1) Hisobot boshida Hisobot oxirida	3. Tashqi dunyo ixtiyoridagi milliy valyutadagi depozitlar hajmining o'zgarishi (3.1-3.2) Chet elga chiqib ketgan milliy valyutadagi depozitlar Chet eldan qaytib kelgan milliy valyutadagi depozitlar
11. Rezidentlar ixtiyoridagi norezidentlar chiqargan qimmatbaho qog'ozlar (portfel investitsiyalar) (11.1-11.2) Hisobot davrida sotilgani Hisobot davrida qaytarib olingani	4.Tashqi dunyo ixtiyoridagi mamlakat rezident birliklari chiqargan qimmatbaho qog'ozlar (portfel investitsiyalar) (4.1-4.2) Hisobot davrida norezidentlarga sotilgani Hisobot davrida norezidentlardan qaytarib olingani
12. Rezidentlar ixtiyoridagi norezidentlar chiqargan aksiyalar (to'g'ri investitsiyalar) (12.1-12.2) Hisobot davrida kiritilgan investitsiyalar Hisobot davrida qaytarilgan investitsiyalar	5. Tashqi dunyo ixtiyoridagi mamlakat rezident birliklari chiqargan aksiyalar (to'g'ri investitsiyalar) (5.1-5.2) Hisobot davrida norezidentlarga sotilgani Hisobot davrida norezidentlardan qaytarib olingani
13. Norezident sug'urta tashkilotlarining rezidentlarni sug'urtalashda yuzaga kelgan texnik rezervlaridagi o'zgarish (13.2-13.1) Hisobot boshida Hisobot oxirida	6. Milliy sug'urta tashkilotlarining norezidentlarni sug'urtalashda yuzaga kelgan texnik rezervlaridagi o'zgarish (6.2-6.1) Hisobot boshida Hisobot oxirida
14. Mamlakat norezident birliklarining rezidentlardan (yuqorida qayd	7. Mamlakat rezident birliklarining norezidentlardan (yuqorida qayd

99

etilmagan) boshqa kreditorlik qarzlari (14.2-14.1) Hisobot boshida Hisobot oxirida	etilmagan) boshqa kreditorlik qarzlari (7.2-7.1) Hisobot boshida Hisobot oxirida