To'g'ridan-to'g'ri o'zgarmas baholarda baholash usuli ko'rsatkichlarni miqdorini to'g'ridan-to'g'ri o'zgarmas baholarga ko'paytirish yo'li bilan ko'rsatkichlarni o'zgarmas baholarda aniqlashga asoslangan. Bu usulda o'zgarmas baholar sifatida ma'lum bir davrdagi tovar va \izmatlarning preyskurant yoki ulgurji 89
baholari, smeta baholari olinadi. Bu usul asosan qishloq xo'jaligi, qurilish tarmoqlarida keng qo'llanib kelingan. Masalan, qishloq xo'jaligida o'zgarmas baholar sifatida qishloq xo'jaligi mahsulotlarining 1983 yildagi, qurilish tarmog'ida qurilish materiallarining 1991 yildagi smeta baholari ishlatilib kelinyapti. Shuni ta'kidlash lozimki, iqtisodiyotda baholarning va tovarlar tarkibining o'zgarishi uzoq davrlar mobaynida kam bo'lgan taqdirda bu usuldan foydalanish mumkin. Inflyatsiya darajalari yuqori va tovarlar tarkibi tez o'zgaradigan hollarda bu usulda hisoblangan FHIlari haqiqiy baho o'zgarishlarini aks ettirmaydi.
Ko'rsаtk1chlаrni хаrаjаt c'lementkiri bo'yichа deflyatsiya qilish usu^th!o'zgarmas baholarda baholanadigan ko'rsatkichning tarkibini tashkil qiluvchi xarajatlarni turlari bo'yicha FHIlarini topib, ko'rsatkich shu indekslar orqali (har bir xarajat turining ulushiga qarab) deflyatsiya qilinadi. Bu usul asosan nobozor xizmatlar ko'rsatuvchi tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmini o'zgarmas baholarda hisoblashda ishlatiladi. Chunki, nobozor ishlab chiqarish sohalarida mahsulot yoki xizmat asosan bepul ko'rsatiladi (yoki mahsulot va xizmat uchun olingan qiymat mahsulot va xizmatning haqiqiy bozor bahosini aks ettirmaydi).
Bu usulda asosiy ko'rsatkichning FHI shu ko'rsatkichning tarkibiga kiruvchi xarajatlarning turlari bo'yicha fizik hajmlarining o'sishi bilan barobar20deb shartli ravishda faraz qilinadi. Xulosa qilib aytganda, bu usulda xarajatlar dinamikasi asosiy ko'rsatkich dinamikasiga ko'chiriladi.
Biz yuqorida, amaliyotda qo'llanilib kelinayotgan o'zgarmas baholarda hisoblash usullariga to'xtalib o'tdik. Bu usullar iqtisodiy ko'rsatkichlarni o'zgarmas baholarda baholashda ishlatiladi. MHTda agregat ko'rsatkichlar (YAIM, YAMD, YAMD) yuqorida keltirilgan usullar bilan o'zgarmas baholarda baholanmaydi. Agregatlar ikki mаrotаbа deflyatsiya usuli orqali o'zgarmas baholarga o'tkaziladi. Bu usulning asosiy mohiyati quyidagicha: agregatlarni tashkil qiluvchi elementlari alohida-alohida yuqorida keltirilgan usullar yordamida o'zgarmas baholarda baholanadi va hosil bo'lgan miqdorlar asosida agregatlar o'zgarmas baholarda hisoblanadi. Masalan: YAQQ ko'rsatkichini o'zgarmas baholarda hisoblash uchun: 1) yalpi ishlab chiqarish va oraliq iste'mol ko'rsatkichlari alohida-alohida o'zgarmas baholarda baholanadi; 2) o'zgarmas baholardagi YAICHdan o'zgarmas baholardagi OI ayiriladi. Hosil bo'lgan natija o'zgarmas baholardagi YAQQ bo'ladi.
Xolding foydasi (zarari) va uni statistik o'rganish ahamiyati.
Fоydа. MHT va buxgalteriya hisobida foyda ko'rsatkichining iqtisodiy ma'nosi turlicha bo'lishiga asosiy sabab mahsulotning hajmini va xarajatlar miqdorini ikkala tizimlarda turlicha talqin etilishi va hisoblanishidir. Bundan tashqari, mayda xususiy korxonalarda korxona egalarining ish haqi foyda tarkibida bo'ladi. MHTda esa bu
20Bu usulda ishlab chiqarish samaradorligi, ya'ni ishlab chiqarishda qatnashayotganlarning malakasi va texnika quvvatlarini o'sishi hisobga olinmaydi.
90
korxonalarning foyda ko'rsatkichi “aralash foyda” deb atalib, bu korxonalarning «daromadlarni hosil bo'lishi» schyotidagi muvozanatlashtiruvchi ko'rsatkich sifatida topiladi.
Aktivlar. MHTda aktivlar moliyaviy va nomoliyaviy aktivlarga bo'linadi. Nomoliyaviy aktivlar esa ishlab chiqarilgan va ishlab chiqarilmagan aktivlarga bo'linadi. Ikkala tizimda aktivlar tasnifi biri-biriga o'xshash.
MHT va buxgalteriya hisobi bir-biridan asosan aktivlarni baholash uslubi bilan farq qiladi. MHTda aktivlar baholanayotgan davrdagi bozor baholarida baholanadi. Buxgalteriya hisobida esa, boshlang'ich sotib olingan vaqtdagi baholarda yoki qayta baholangan baholarida qayd etiladi.
Investitsiyalar. MHTda investitsiyalar quyidagicha guruhlanadi: asosiy kapitalning yalpi yig'ilmasi; material aylanma fondlarning o'sishi; qimmatli mulkni sotib olish; sof kreditlash. Birinchi uch ko'rsatkichlar davr mobaynida haqiqatda amalga oshirilgan investitsiyalar miqdorini ko'rsatadi va kapital operatsiyalar schyotida qayd etiladi. 4-ko'rsatkich moliyaviy investitsiyalar hajmini bildiradi. Mamlakatning chetdan moliya aktivlarini olgan miqdori va olgan moliyaviy majburiyatlarining miqdori moliya schyotida qayd etiladi.
Buxgalteriya hisobida investitsiyalar MHTdan birmuncha farqliroq guruhlarga ajratiladi: kapital sarmoyalari; material aylanma fondlarning o'sishi (tugallanmagan ishlab chiqarishni hisobga olgan holda); moliya sarmoyalari. Bu ko'rsatkichlar atalishiga ko'ra MHTdagiga o'xshash bo'lishiga qaramay, ularning tarkibi, mazmuni va baholash uslublari bir-biridan ancha farq qiladi. Masalan, buxgalteriya hisobida kapital sarmoyalar tarkibiga asosiy fondlarning haqiqiy qiymatini oshirmaydigan xarajatlar ham qo'shiladi. MHTda esa bunday xarajatlar asosiy kapitalning jamg'armasiga kiritilmaydi.
Material aylanma fondlar ikkala tizimda tarkibi va mazmuni bir xil bo'lishiga qaramay, ularni baholash usullari bir-biridan farq qiladi. YUqorida ta'kidlanganidek, ularning zaxirada ancha vaqt turib qolishi natijasida qiymatning o'sishi(kamayishi) MHTda ishlab chiqarishning natijasi sifatida hisobga olinmaydi. Buxgalteriya hisobida material aylanma fondlar boshlang'ich sotib olingan qiymatlarida qayd etilishi natijasida yashirin holda holding foydasi yuzaga keladi. Ma'lumki, holding foydasi MHTda chegirib tashlanadi.
Biz yuqorida, MHT va buxgalteriya hisobi ko'rsatkichlari o'rtasidagi mavjud ayrim uslubiy va konseptual farqlar ustida qisqacha to'xtalib o'tdik. Buxgalteriya hisobotlaridan MHT schyotlarini tuzishda manba sifatida foydalanilayotgan vaqtda bu tafovutlarni hisobga olish maqsadga muvofiq bo'ladi.
Milliy hisobchilikda schyotlarni tuzishda turli axborot manbalaridan foydalaniladi. Bu manbalar qatoriga buxgalteriya hisobi asosida tayyorlangan korxonalarning statistika hisobotlari, davlat byudjeti va soliq statistikasi, aholi byudjetini kuzatish yakunlari, davlat va jamoat tashkilotlarining hisobotlari va boshqa
91
axborot manbalari kiradi. Milliy hisobchilar yuqorida keltirilgan axborot manbalaridan tashqari, qo'shimcha kuzatishlar o'tkazadilar, ekspert xulosalaridan foydalanadilar. Buxgalteriya hisobi milliy hisobchilik uchun asosiy manba bo'lishiga qaramay, uni yuritishda, ko'rsatkichlarning atalishida va hisobga olish uslublarida birmuncha farqlar mavjudligini yuqorida ko'rdik. Korxonaning ma'lum bir davr (oy, chorak, yil)dagi iqtisodiy faoliyati natijalarini buxgalteriya hisoblari bevosita ifodalamaydi. Chunki, buxgalteriya hisobida ishlab chiqarish hajmini ifodalovchi va boshqa birliklar bilan taqsimot va qayta taqsimot operatsiyalarini natijalarini yaqqol ifodalovchi ko'rsatkichlar yo'q. SHu sababli, korxona, tashkilot (mikro darajada) yuritilayotgan hisoblarni MHT konsepsiyasi asosida ifodalash mikro darajada iqtisodiyotning holatini tahlil qilishga imkon yaratadi.
Buxgalteriya hisobidagi ko'rsatkichlarni MHT konsepsiyasiga o'tkazishda bir qancha uslubiy o'zgartirishlar va qo'shimcha hisoblarni bajarishga to'g'ri keladi. Buni bir korxona misolida ko'rib chiqamiz.
A korxonaning daromadlari asosan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotishdan, o'zida saqlanayotgan boshqa korxonalarning aksiyalaridan tushadigan daromadlardan iborat bo'lsin. Bundan tashqari, korxona ishlab chiqarish uchun subsidiya oladi. Korxona xarajatlarining asosiy qismini ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyo, butlovchi materiallar, materiallar va xizmatlar sarfi, ishlab chiqarish uchun to'langan soliqlar va korxona xizmatchilarining ish haqi, sotsial sug'urta fondlariga to'lovlar tashkil qiladi. Korxonaning kuzatilayotgan davrdagi ko'rsatkichlari 6.1- jadvalda keltirilgan.
