|
A. Aktivlar hammasi (8+9+10+11+12+13+14)
|
V. Majburiyatlar hammasi (1+2+3+4+5+6+7)
|
S = (A-V)>0 bo'lsa, Sof aktivlar deyiladi. Aks holda, sof passivlar deyiladi.
|
|
Shuni aytish joizki, amaliyotda iqtisodiyot sektorlari aktivlarida kuzatilayotgan davrda odatdagi iqtisodiy jarayonlardan farqli bo'lgan holatlar natijasida institutsion birliklarning aktivlari hajmlarida o'zgarishlar bo'lishi mumkin. Bunday o'zgarishlar aktivlar va passivlarda boshqa o'zgarishlar schyotida hisobga olinadi.
Moliya aktivlari va ularning turlari.
Institutsion birliklarning egalik huquqini tarqatish mumkin bo'lgan va ularni ishlatganda va boshqa birliklarga berganda va almashganda biror naf keltirishi mumkin bo'lgan iqtisodiy ob'ektlarga aktivlar deyiladi. Aktivlarni berishdan va olishdan ko'zlangan naflar - turli xil maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan bo'lishi mumkin.
Masalan:
bir aktiv o'rniga boshqa turdagi aktivlarni olish va ulardan ishlab chiqarish jarayonida foydalanish;
aktivlarni ma'lum muddatlarga berish va evaziga daromadlar (foizlar, dividendlar) olish;
aktivlarni ijaraga berish va ijara to'lovlari olish;
aktivlarni bepul, insonparvarlik yoki texnik yordam sifatida berish(ma'naviy naf) ;
aktivlardan jamg'arish vositasi sifatida foydalanish va h.k.
Odatda bir birlik o'z aktivini ikkinchi birlikka iqtisodiy naf olish maqsadida berganda shu aktivga ekvivalent miqdordagi boshqa aktivga ega bo'lishi kerak. Lekin, amaliyotda aktivlarning ekvivalent almashishi har doim ham bir vaqtda sodir bo'lavermaydi. SHu sababli, olingan aktiv evaziga hali qaytarib berilmagan aktiv miqdori ikkinchi birlik uchun vaqtincha(ya'ni qaytarib berguncha), birinchi birlik oldida qarz yoki majburiyat hisoblanadi. Odatda bu majburiyat miqdori ikkinchi birlik uchun passiv bo'ladi. Aktivlarning institutsion birliklar o'rtasida almashishi tomonlar o'rtasida mos ravishda bir tomonda aktiv sifatida qayd etilsa, ikkinchi tomonda passiv sifatida qayd etiladi. Agar aktivlarni berishdan maqsad iqtisodiy naf ko'rish bo'lmasa, ya'ni evaziga ekvivalent aktiv talab etilmasa, bunday operatsiyalar ikkala tomonda ham mos ravishda transfert sifatida qayd etiladi.
83
Iqtisodiyotda institutsion birliklar o'rtasida turli-tuman aktivlar almashuvi sodir bo'ladi. Ularning har birini mamlakat miqyosida alohida-alohida qayd etish amaliy jihatdan mumkin emas. SHu sababli, ularning mohiyatiga, kelib chiqishiga, bajaradigan vazifasiga va boshqa belgilariga qarab guruhlash iqtisodiy jarayonlarni hisobga olishda va yoritishda katta ahamiyatga ega.
MHTda aktivlar quyidagicha guruhlanadi:
Nomoliyaviy aktivlar
Ishlab chiqariladigan aktivlar
Moddiy aktivlar
Moddiy asosiy fondlar
(Uy-joy, bino va inshoatlar, konlar, ish o’rinlari, stanok va uskunalar, uzumzorlar, mevazorlar, ishlab chiqarishda foydalanilayotgan chorva mollari va h.k.)
Moddiy aylanma mablag'lar
(Zaхiradagi tayyor ishlcb chiqarilgan mahsulotlar, butlovchi materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish mahsulotlari, qayta sotish uchun olingan tovarlar)
Qimmatbaho buyumlar, qiymatiniuzoq muddatlargacha saqlaydigan moddiy aktivlar
(Qimmalbaho melallar, loshlar va ulardan layyorlangan buyumlar, san’al asarlari)
Nomoddiy aktivlar
Nomoddiy asosiy fondlar
(Ishlab chiqarishda ishlatiladigan komp’yuterlar dasturiy ta’minotlari va aхborot bazalari, geologiya-qidiruv ishlariga bo’lgan sarflar, yaratilgan adabiy va badiiy asarlar asl nushalari yoki ularga egalik huquqi)
Ishlab chiqarilmagan aktivlar
Moddiy aktivlar
Yer (binolar, inshootlar, yo’llar, suv omborlari joylashgan erlar, qishloq xo’jaligini yuritishda ishlatiladigan erlar)
Konlar (ko’mir, ne^', gaz, rcrngli metallar, harxil rudalar konlari)
Tabiiy biologik resurslar (o’rmonlar, yovvoyi hayvonlar, tabiiy suv havzalaridagi baliqlar va boshqa foydali mahsulotlar)
Suv resurslari
2.2 Nomoddiy aktivlar
(patentlangan iqtisodiy ob’ektlar, er yoki boshqa ishlab chiqarish o’rinlariga ijara huquqi, faoliyat turi yoki ishlab chiqarish texnologiyasiga avtorlikyoki egalik huquqi, hali ishlab chiqarilmagan aktivlarga egalik huquqi va h.k.)
II. Moliyaviy aktivlar
Monetar oltin.
Naqd pullar va depozitlar.
Qimmatbaho qog'ozlar (aksiyalardan tashqari).
84
Aksiyalar va boshqa aksiyadorlik kapitaliga egalik huquqini beradigan qog'ozlar.
Berilgan kreditlar.
Sug'urta rezervlari.
Debitorlik majburiyatlar.
Boshqa moliyaviy aktivlar.
Yuqorida keltirilgan aktivlar tasnifi tarkibi passivlar uchun ham o'rinli bo'ladi. Passivlar tasnifida yuqorida keltirilgan aktivlar tasnifidagi ayrim ko'rsatkichlarning nomlari mohiyati jihatidan passivga mos ravishda ifodalanadi. Masalan, moliyaviy aktivlardagi «debitorlik majburiyatlar» o'rniga «kreditorlik qarzlar», «berilgan kreditlar» o'rniga «olingan kreditlar» va h.k. Institutsion birliklar o'rtasidagi aktivlar va passivlar operatsiyalari buxgalteriya hisoblarida qayd etib boriladi. Mamlakat miqyosida esa, bu operatsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari, hamda tashqi dunyo miqyosida guruhlanib, maxsus schyotlarda qayd etiladi.
Shuni aytish joizki, MHTda ishlatilayotgan aktiv va passiv tushunchalari amaliyotda tijorat banklarida ishlatilayotgan aktiv va passiv terminlaridan farq qiladi. Odatda, tijorat banklarida aktiv sifatida ishlayotgan aktivni, passiv deganda ishlamayotgan aktivni tushunadilar.
Aktivlar hajmidagi boshqa o'zgarishlarni hisoblamasi va uning ko'rsatkichlari.
Hayotimizda inflyatsiya jarayonlarining mavjudligi va bizga bog'liq bo'lmagan va hoxishimizga qarama-qarshi o'laroq tabiiy ofatlarning, urush va to's to'palonlarning, yong'inlarning sodir bo'lishi mumkinligi institutsion birliklarning aktiv va passivlarida ma'lum o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. Bunday jarayonlar natijasida aktivlar va passivlar holati va ularning hajmlarida bo'lgan o'zgarishlar 2ta schyotda qayd etiladi.
Odatdagi iqtisodiy jarayonlardan farqli bo'lgan holatlar natijasida masalan: tabiiy ofatlar, urushlar, turli falokatlar va yong'inlar natijasida institutsion birliklarning aktivlari yaroqsiz holga kelib qoladi. Bunday o'zgarishlar (Mvlm vа pаssivlаrdа bоshqа o'zgаrishlаr schyotida hisobga olinadi.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
