Наманган давлат университети педагогика факультети

Чой ҳақида қисқача маълумот. Қадимдан халқимиз чой ичишга одатланган. Бунинг сабаби шундаки, чойфақат чанқов қондиришдан ташқари, организмга бир қатор фойдали таъсир кўрсатади. Жунладан, чой одамнинг ақлий ва жисмоний меҳнат фаолиятини яхшилайди. Бош мия, юрак, жигар ва буйрак томирларини кенгайтиради. Меъда ва ичакларда овқат ҳазм бўлишини яхшилайди. Чой иссиқ иқлим шароитида тана ҳароратини нормаллаштиришга ёрдам беради, яъни ёзда иссиқ вақтда оз-оздан тез-тез чой ичиб турилса, одам ўзини тетик сезади. Чой ичакдаги касаллик қўзғатувчи микробларга қарс и таъсир кўрсатиш хоссасига ҳам эга. У дам организмидан заҳарли ва радиоетив моддаларнинг сийдик ва тер орқали ташқарига чиқарилишини таъминлайди, қонни * тозаланиб туришини таъминлайди. Чойнинг яна бир хоссаси ёғ ва холестерин н моддаларининг қон томирлари деворига қолдиришини камайтиради ва энг кўп тарқалган атеросклероз касаллигининг олдини олишга фойдали таъсир кўрсатади. Чойнинг юқорида айтилган фойдали хоссалари айниқса кўк чойга таалуқлидир.
Минерал тузлар одам танасининг барча ҳужайра ва тўқималари таркибида бўлади. Улар иккига: макроэлементлар ва микроэлементларга бўлинади. Макроэлементларга натрий, хлор, калсий, фосфор, калий, темир киради. Булар қон, ҳужайра, айниқса суяклар таркибида кўп миқдорда бўлади микроэлементларга рух, марганетс, кобалт, мис, алюминий, фтор, ёд киради. Булар қон, ҳужайра ва суяклар таркибида оз миқдорда бўлади. Минерал тузлар моддалар алмашинувида, айниқса ҳужайраларнинг қўзғалиш жараёнида муҳим ўрин тутади. Натрий ва калий ионлари ҳужайраларда мембрана потенциали ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Натрий хлорид, яъни ош тузи қон таркибида 0,9% ли физиологик эритма ҳолида бўлиб, у қоннинг осмотик босими доимийлигини таъминлайди. Калсий ва фосфортузлари суяк таркибида кўп бўлади, улар суякларнинг қаттиқлигини ва мустаҳкамлигини таъминлайди. Бундан ташқари, калсий ионлари нерв ва мускуллар қўзғалувчанлигини мувозанатлаштириб туради. Организмда калсий камайса, нерв ва мускулларнинг қўзғалувчанлиги кучаяди. Бу тана мускулларининг тиришишига сабаб бўлади. (Ёш болаларда спазмрфилия деб аталувчи касаллик.)
Темир моддаси қизил қон таначаларининг таркибига киради. У кислородни бириктириб олиб, ҳужайраларда газлар алмашинувида ва моддаларнинг оксидланиш жараёнидаиштирок этади. Ёд қалқонсимон без ишлаб чиқарадиган тироксин гормонининг таркибига киради. Агар организмда ёд этишмаса, қалқонсимон безнинг иш фаолияти бузилиб, буқоқ келиб чиқади.
Витаминлар
Витаминлар биологик фаол моддалар бўлиб, организмда моддалар алмашинувида қатнашади. Рус олими Н.И. Лунин (1853 - 1938) 1880-йилда ҳимоя қилган докторлик диссертасиясида витаминлар ҳайвонлар организми учун муҳим модда эканлигини кўз соҳасида, тишларда кучли оғриқсезилади.
Ҳаракатлантирувчи нерв толасининг яллиғланиши неврит деб аталади. Унинг сабаби ҳам юқоридагидек. Белгиси шундан иборатки, касалланган нерв билан таъминланувчи тана раускуллари фалажланиб қолади. Масалан, юз нерви касалланганда юз мускули фалажланиши туфайли юзнинг бир томони пастга осилиб, оғизнинг чеккаси тортилиб қолади.
Умуртқа поғонасининг бел-думғаза қисмларидан чиқадиган нерв толаларининг зарарланиши бел думғаза радикулити деб аталади. Бу касаллик шамоллаш ёки Оғир юк кўтарганда умуртқалар орасидаги нерв толаларининг қисилиши натижасида юзага келади. Бел-думғаза соҳасида оғриқ пайдо бўлади. Одамнинг ўтириб-туриши, ҳаракатланиши қийинлашади. Баъзида ўтирғич нерви ҳам зарарланади ва радикулит касаллиги содир бўлади. Бундай вақтда қайси томондаги ўтирғич нерви касалланган бўлса, ўша оёқнинг ҳаракати қийинлашади, оёқнинг орқа соҳасида қаттиқ оғриқ сезилади.
Маълумки, танадаги ҳамма мускул толалари майда нерв толалари билан туташиб, нерв-мускул ҳаракат бирлигини ҳосил қилади. Бу ҳақда «Таянч-ҳаракатланиш системаси» мавзусида батафсил тушунча берилган. Одам бирор жисмоний машқ бажариб, терлаб турган вақтида бирданига кийимини ечса, нерв-мускул толалари шамоллаши туфайли неврит – миозит касаллиги юзага келиши мумкин. Қовурға-оралиқ майда мускуллар бу касалликка айниқса берилувчан бўлади. Шамоллаш туфайли бир неча минутнинг ўзидаёқ оданминг кўкрак қафасида, курагининг атрофида санчиқ пайдо бўлиб, ҳаракатланиши, букилиши, чуқур нафас олиши, ҳатто йўталиши қийинлашади. Шунинг учун спортчилар машқ бажариб терлаган вақтда тезгина иссиқ кийимни елкаларига ташлаб олишади. Юқоридаги касаллик белгилари юзага келиши биланоқ, одам асаб касалликлари шифокорига мурожаат қилиши керак. Марказий нерв системасининг касалликлари. Бош ва орқа мияни устидан ўраб турган пардаларнинг яллиғланиши менингит деб аталади. Бу касалликни кўпинча менингокок деб аталувчи микроблар қўзғатади.