N sadriddinov, A. Rahimov, A. Mamadaliyev, Z. Jamolova fizika 0 ‘qitish uslubi asoslari

3. MASALA YECHISH USLUBI
(ALGORITMI)
0 ‘qituvchi m asala yechish orqali o ‘q u vchilarni ta rb iy a - 
laydi va m asala la rni m ustaqil yechishga o ‘rgatadi.
M asala y e c h ish n i quyidagi b o s q ic h la rd a am alg a oshirish 
m aqsadga muvofiqdir:
1. M asa la sh artin i va und ag i n o m a ’lu m s o ‘z va ib orala r- 
n ing m a z m u n in i tu sh u n tirish .
2. Q is q a c h a sh artin i yozish va u n in g rasm i, shakli yoki 
grafigini chizish.
3. M asala m a z m u n i n i tahlil qilib, undagi hodisa va p r e d -
m e tla rn i o ‘q u v c h ila r a n iq tasavvur qilishlarini t a ’m in la s h
va uni y e c h ish d a z a r u r boMgan tu s h u n c h a , q o n u n iy a tla rn i 
eslariga tushirish.
4. Yechish rejasini tuzish (tajriba o ‘tkazish), za ru r boMgan 
o 'z g a r m a s va jad v al kattalik larin in g qiym atlari bilan shartni 
toMdirish, grafik m a te ria lla rn i tahlil qilish.
5. Fizik kattalik larn in g q iy m atla rini (S I) xalqaro oMchov 
birliklariga keltirish.
6. Berilgan va to pish kerak boMganlar orasidagi b o g ‘- 
lanishlarni ifodalovchi q o n u n iy a tla rn i a niqlash va u nga trios 
form u lala rn i yozish.
7. T e n g l a m a tuzish va uni u m u m iy k o ‘rin ish d a yechish 
(tajriba asboblarini yigMsh va uni bajarish).
8. T o p ish kerak boMgan kattalikni hisoblab topish, tajriba 
natijasini tahlil qilish.
9. O lingan ja v o b n i tahlil qilish, yechishdagi so d d a la s h ti- 
rishlarni b a h o la s h (tajribani bajarish).
10. M asala y e c h ish n in g b o s h q a usullarini k o ‘rish va ular- 
d an eng qulayini topish.
Masala yechishning bu sxemasi h a m m a turdagi m asalalar­
ga taalluqli boMib, turli m asala la rda b a ’zi b o sq ic h la r baja- 
rilmasligi m u m k in .
103

---

Y uqo rid a g i m asa la y ec hish algoritm i (b o sq ich lari) m a s a ­
la y ec h ish j a r a y o n i n i t o ‘la o ‘z ichiga o lm a y d i, u n d a faqat 
q o n u n l a r n i va m a te m a t i k am a lla rn i q o ‘llash b o sqichlari al- 
goritm la sh tirilad i xolos. Lekin u m asala yechish rejasini t a n -
lash, y e c h is h n in g b o s h q a bosqichlariga ijodiy y o n d o sh ish g a 
h alaq it b erm a y d i.
Berilgan fizik vaziyatga moslashtirilgan holda N yutonning 2- 
qo n u n i formulasini almashtirish algoritmini k o ‘rib chiqaylik.
1. N y u t o n n i n g ikkinchi q o n u n i fo rm ulasini yozib, u n ­
dagi h a r b ir k a tta lik n in g m a ’nosini aniqlash.
2. Bu k a tta lik la rn in g q iy m a tla rin i aniqlash.
a) inersial s a n o q sistem asini tanlash;
b) k o ‘rilayotgan m o d d iy n u q ta m assasini an iq lash ;
d) u n in g te z la n ish in i aniqlash.
B u n in g u c h u n quyidagi b o s q ic h la r bajariladi:
— n u q t a n i n g tray e k to riy asin i, u n in g o n iy tezligi y o ‘n a - 
lishini a niqlash;
— t e z l a n is h n in g tashkil e tu vchilarini an iq la sh , un i c h iz - 
m a d a k o ‘rsatish;
— natijaviy te z la n is h n i grafik ravishda a n iq la s h (u n in g
v e k to r fo rm u lasin i yozish) lozim;
e) m o d d iy nuq tag a t a ’sir etuvchi h a m m a k u chlarning teng 
t a ’sir etuv ch isin i a n iqlash. B uning u c h u n quyidagi b o s q i c h ­
lar b ajarila di;
— m o d d i y n u q t a q a y s i j i s m l a r b i l a n o ‘z a r o t a ’s ir- 
lashay o tg a n in i a niqlash;
— grafik ra vishda t e n g t a ’sir e tu v ch in i a n iq lash va uning 
v e k to r k o ‘rinishdagi fo rm u lasin i yozish lozim.
3. U m u m i y form ulasidagi kattalik larn in g 2 - b a n d b, d, 
e, q ism la rid a a n iq l a n g a n q iy m atla rini q o ‘yam iz.
4. D i n a m ik a II q o n u n i n i n g v e k to r k o ‘rinishdagi te n g la - 
m asini hosil qilib, u n d a n skalyar k o 'rin ish ig a o 't a m iz .
Buni quyidagi m asala n i yechish orqali k o ‘rib chiqaylik:
K o ‘t a r i s h k r a n i m a s s a s i 1 0 0 0 kg b o M g a n y u k n i
k o ‘ta r m o q d a . A g a r yuk qisqa vaqt ich id a 25 m / s 2 tezlanish 
bilan harakatlansa k o ‘tarilishning boshida tros to m o n id a n yukka 
t a ’sir e tu v c h i k u c h n i (y u k n in g ogMrligini) toping.
104

---

Tahlil.
Bu y erda yuk bilan tro s n in g o ‘zaro t a ’siri ko'rilib, 
ular Y er bilan o ‘za ro t a ’sirda b o ‘ladi.
1. Yuk trosga liisbatan q o ‘zg‘alm asdir; tros Yerga nisbatan 
tezlanishli h a ra k a t qiladi, Y er bilan b o g 'liq san o q sistemasi 
inersialdir.
2. T ro s va yuk ilgarilan m a h arak at qilgani u c h u n ularni 
m o d d iy n u q t a l a r d eb q aras h m u m k in .