She'riy san'atlar

SHE'RIY SAN'ATLAR
San'at arabcha"sun" yaratmoq so'zidan olingan bo'lib, badiiylik yaratish deganidir. Badiiy tasvir vositalari she'riy san'at deb ham yuritiladi.She'riy san'atlar 2 xil bo'ladi:
1.Ma'naviy san'atlar.
2.Lafziy san'atlar.
So'zlar takroriga asoslangan,san'atlar: ishtiqoq, tasdir, tasbe, mukarrar (takrir), aks, tardi aks, rad, anafora, epifora kabilar.
Takror (takrir) - ayrim so'z va iboralarning, ba'zan misralarning muayyan bir tartib asosida qayta-qayta qo'llanishidir.
Ko'ni bo'l, ko'ni qil, atan ko'ni
Ko'ni tiyu bilsun xaloyiq seni
Anafora - bir xil so'z va iboralarning misralar boshida takrorlanib kelishi.
Nega buncha go'zal ko'rinar olam?
Nega qarab to'ymas ko'zlarim?
Epifora- bir xil so'z va iboralarning misralar oxirida takrorlanib kelishi
Kulgan boshqalardir, yig'lagan menman,
O'ynagan boshqalar, ingragan menman.
Mukarrar (arab." takrorlangan", "qayta-qayta") - muayyan so'zning muayyan o'rindagi takrori.
O'tarsen o'ynay-o'ynay men gado-yu, xasta yo'l uzra
Qolurman bir qiyo boqmoq uchun yolbora-yolbora.
Tasdir- baytni boshlagan so'z, uning oxirida ham takrorlanishi. Baytning 1- misrasidagi 1- rukn (yoki shu ruknning boshlanishi) sadr,keyingi misraning oxirgi rukni (yoki shu ruknning oxiri) esa ajuz deb yuritiladi. Shunga ko'ra tasdirni mumtoz badiiylik ilmida radd ul-sadr ilal-ajuz (sadrni ajuzda qaytarmoq) deb ham atashadi. Tasdirlar tuzilishga ko'ra ikki turga bo'linadi: sodda va murakkab.
Sodda tasdirlar birgina so'zning-takrorlanishiga asoslanadi. Sodda tasdirlarning bir necha ko'rinishlari mavjud:
1. Tasdir so'zlar hech qanday o'zgarishsiz qo'llanadi, shakl jihatdan ham, ma'no jilhatdan ham ayni so'zning takroridangina iborat bo'ladi:
Men bu yuz mushtoqidurmen, bog'-u bo'stonkim bo'lur,
Bo'lmasin nasrin-u lola, arg'uvon sizsiz menga. (Atoyi)
2. Tasdir so'zlar bir xil shaklda qo'llansa ham, ular mazmunan farq qiladi, ya'ni ular ifodalagan ma'no ayni bir narsani emas, balki boshqa-boshqa tushunchalarni ifodalaydi. Bunday holda tajnis-shakldoshlar yuzaga keladi.
Tasbe- birinchi misra oxiridagi so'z keyingi misra boshida takrorlanishi. Tasbening asosiy xususiyati shundaki, u kitobxon diqqatini fikr yuritayotgan obyektga markazlashtiruvchi linza vazifasini bajaradi. Chunki birinchi misra oxiridagi so'zning keyingi misrani boshlashi beixtiyor kitobxon ongida ta'sir qo'zg'atadi va bu ta'sir kitobxonni shu so'z ustida o'ylashga majbur qiladi. Shuning uchun ham yetuk shoirlarning deyarli barchasi tasbe uchun baytdagi eng muhim so'zlarni tanlaydi.
Kuchum yetguncha ko'p qildim vafolar,
Vafoli qulni asrar podsholar. (Xorazmiy)