N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Antitsipatsiya
(lat. - oldindan sezish) voqealar rivojini oldindan ko’ra 
bilish, oldindan sezishni bildiradi. Inson voqealar rivojini oldindan ko’ra bilish, 
ularning natijalarini bashorat qilish, muammo yechimining ehtimolligi 
chizmasini tasavvur qilish qobiliyatiga ega.
6. Tafakkur 
refleksivligi.
Fikrlovchi sub’ekt doirniy refleksiya holatida 
bo’ladi, 
o’z mulohazalarini aks ettiradi, ulami tanqidiy baholaydi, o’zini 
baholash mezonlarini ishlab chiqadi. 
Refleksiya
deb sub’ektning o’zini aks 
ettirishi bilan birga muloqotda bo’ladigan sheriklarini ham o’zaro aks ettirishiga 
aytiladi.
13.4. Aql va 
Aql
( lot. - tushunish, yetish, aql) psixologiyada
intellektual testlar
bilish va muammoni hal etishga, istalgan faoliyat 
samaradorligini belgilab bemvchi va boshqa qobiliyatlar asosidagi umumiy 
qobiliyat sifatida ta’riflanadi. Fikrlash qobiliyatlari aqlning asosini tashkii 
qilsada, aql tafakkuming natijasi bo’lib hisoblanmaydi. Aql yaxiit holatda 
insonning sezgi, idrok, xotira, xayol, tasavvur va tafakkur kabi barcha bilish 
qobiliyatlarining tizimidir.
Turli mualliflar aqlni aqliy operatsiyalar tizirni, hayotiy muammolami hal 
etish uslubi va yo’nalishi va h.k.lar bilan bog’laydilar. J. Piaje nuqtai nazariga 
ko’ra, aql - bu insonning moslashishini ta’minlab bemvchi hisoblanadi. Rus 
psixologlari A.G. Maklakov va M.I. Yenikeevlar aqlga quyidagicha ta’rif
261

---

beradilar. Birinchi muallif aqlga inson bilish faoliyatining samaradorligini 
ta’minlab beruvchi turli-tuman aqliy qobiliyatlar yig’indisi sifatida ta’rif beradi, 
ikkinchi muallif - individ aqliy qobiliyatlarining barqaror tuzilmasi, bilish 
imkoniyatlarining darajasi, individning hayotiy vaziyatlarga psixik moslashish 
mexanizmi, voqelikning ahamiyatga molik o ’zaro aloqalarini tushunish, 
insonning jamiyatning ijtimoiy-madaniy tajribasiga jalb qilinganligi sifatida 
ta’riflaydi.
Hozirda aqining ikki asosiy: kengroq va torroq izohlanishi mavjud. 
Birinchi izohlanishda 
aql
- bu keng qamrovli integratsiya, insonning 
moslashishdagi imkoniyatlarini xarakterlovchi biopsixik xususiyat. Ikkinchi 
izohda 
aql
inson aqliy qobiliyatlarining umumlashtirilgan xususiyati sifatida 
tushuniladi.
XIX asrdan boshlab psixologiya uchun muhim masalalrdan biri sifatida 
aqliy rivojlanganlikni aniqlash va baholash imkoniyati haqidagi muammo 
yuzaga keldi. 1905 yilda frantsuz olimlari A. Bine va T. Simon bolalar aqliy 
rivojlanishini baholash uchun test vazifalarining to’plamini ishlab chiqdilar. 
To’g’ri yechilgan testlar soni bola aqliy yoshini anglatadi.
1916 yilda amerikalik olim Termen Bine-Simon testini o’zgartirib, uchyil 
aw al nemis psixologi V. SHtem tomonidan fanga kiritilgan IQ - aqliy 
koeffitsient tushunchasini qo’lladi. L. Termen rahbarligidagi olimlar guruhi 
tomonidan ishlab chiqilgan testlaming yangi shakliga «Stenford-Bine» nomi 
berildi va bolalar aqliy rivojlanishini baholashda keng qo’llanila boshladi.
1937 yilda D. Veksler aqliy rivojlanganlikni aniqlash testining birinchi 
shaklini taklif etdi. U tomonidan, shuningdek, ma’lum IQning uchrashi 
chastotasiga asoslangan aqliy rivojlanish darajalarining sifat tasnifi taqdim 
etilgan edi. U aqliy rivojlanishning quyidagi darajalarini ajratdi: juda yuqori 
aqliy rivojlanganlik (IQ 130 va undan yuqori); yuqori (IQ 120-129); yaxshi 
me’yor (o’rtachadan ancha yuqori IQ 110-119); o’rta daraja (IQ 90-109); past 
me’yor (IQ 80-89); rivojlanganlikning chegara darajasi (IQ 70-79); aqliy nuqson 
(aqli zaiflik IQ 69 va undan kamroq).
Psixologiyada aqliy qobiliyatlar tuzilishi muammosini tadqiq etishning ikki 
asosiy yo’nalishi tarkib topdi. Birinchi yo’nalish aqlni nisbatan mustaqil aqliy 
qobiliyatlar to’plami sifatida o’rganadigan olimlar tomonidan taklif etilgan.