N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

amaliy,
va nazariy holatda 
aqliy
bo’ladi.
Sintez
- bu qismlar, xossalar, harakatlami fikran yaxlitlikka birlashtirish. 
Xuddi shunday, o’quvchi biror mavzuni o’rganishda matnning hammasini o’qib 
chiqadi, so’ngra esa alohida ma’noga ega bo’lgan qismlarni ajratadi, ya’ni 
matnni tahlil qiladi. Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi - bu sintez operatsiyasi 
bo’ladi.
Taqqoslash
- bu jism va hodisalar, yoki ulaming alohida belgilari 
o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlami aniqlash. Taqqoslash bir tomonlama 
(chala) va ko’p tomonlama (to’liq); yuzaki va chuqur; bevosita va vositali 
bo’lishi mumkin.
Umumlashtirish -
jism va hodisalami ulaming umumiy va ahamiyatli 
belgilari bo’yicha fikran birlashtirish. Masalan, olma, nok, olxo’ri, o’rik va 
h.k.lardagi o’xshash belgilar «mevalar» so’zi bilan ifodalanadigan yagona 
tushunchada namoyon bo’ladi. Sodda umumlashtirishlar ob’ektlami alohida, 
tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat, majmuiy umumlashtirish 
murakkab bo’lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko’ra 
birlashtiriladi.
Abstraktsiya
— bu jism va hodisalaming muhim bo’lgan xossa va 
belgilarini 
fikran ajratib, bir vaqtning o’zida ahamiyatsiz belgilar va 
xossalardan ayro holatda ko’rsatish. Xuddi shunday, mas’uliyatlilik hissi haqida 
so’z yuritganimizda, biror-bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir 
insonning muhim xususiyati sifatida gapiramiz. Abstraklashtirish odatda tahlil 
natijasida amalga oshiriladi. Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik, 
kenglik, miqdor, narx va boshqa tushunchalar yuzaga kelgan.
Aniqlashtirish
- bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida 
vaziyatga fikran o’tish. O’quv faoliyatida aniqlashtirish - umumiy nazariy 
qonun, qoida, nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir.
Jism va hodisalami 
tizimlashtirish
yoki 
tasniflash
ulami bir-biriga 
o’xshashlik yoki farqlari asosida gumhlarga bo’lish. Masalan, o’quvchilami 
o’zlashtirish, intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo’yicha gurufilarga bo’lish 
mumkin.
:60

---

Tafakkur quyidagi asosiy 
qonuniyatlargd.
bo’linadi:
1. Tafakkur 
muammoni
hal etish bilan bog’liq ravishda yuzaga keladi; 
muammoli vaziyat
yuzaga kelish sharoiti vazifasini o’taydi, u boshlang’ich 
ma’iumotning taqchilligi, sub’ektning aqliy faolligi yordamida yengib o’tish 
zarur bo’Igan ma’lum bilish to’siqlari, qiyinchiliklarning yuzaga kelishi bilan 
xarakterianadi.
2. Tafakkuming asosiy mexanizmi, uning umumiy qonuniyati 
sintez orqali
tahlil qilish:
ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan taqqoslash vositasida unda yangi 
xossalami ajratish hisoblanadi; shunday qilib, «ob’ektdan, yangi mazmun yig’ib 
olinadi, u har safar o’zining boshqa tomonlari bilan o’girilgandek bo’ladi, unda 
yanada yangi xossalar namoyon bo’ladi» (S.L. Rubinshteyn).
3. Tafakkuming 
asoslanganiigi:
har bir dalil, har bir hodisa o’tmishdagi 
dalillar va hodisalar asosida tayyorlanadi. Hech bir narsa yetarlicha asossiz 
sodir bo’lmaydi. Yetarlicha asoslash qonuni inson fikrining har bir mulohazada 
o’zaro bog’langan bo’lishini, birining ikkinchisidan kelib chiqishini talab etadi. 
Har bir xususiy fikr umumiyroq fikr bilan asoslangan bo’lishi kerak.
4. 
Selektivlik
(lot. - tanlash, tanlanish) - ma’lum vaziyat uchun zarur 
bo’Igan bilimlami tanlash, barcha imkoniyatga ega bo’Igan holatlami chetlab 
o’tgan holda ularni muammoni hal etishga safarbar qilish.
5.