N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

11.5.Xotira qonunlari Yodda
Xotira turlarining faoliyati ba’zi umumiy
saqlashning mnemotexnikaviy
qonunlarga 
bo’ysunadi. 
Ulardan 
eng 
usullari
muhimlarini ко’rib chiqamiz.
Anglash qonuni:
esda olib qolinishi zarur bo’lganlar qanchalik chuqur 
anglansa, ular xotirada shunchalik yaxshi saqlanib qoladi. Materialning mantiqiy 
tuzilmasini analiz, sintez, tizimlashtirish, umumlashtirish kabi tafakkur 
operatsiyalari ta’minlaydi. Xotirada matnni tashkil etuvchi so’z va gaplaming 
o’zi emas, balki ular ifodalaydigan ma’no saqlanib qoladi. Tayanch so’zlar, 
chizmalar, diagrammalar va jadvallami qo’llash foyda beradi.
Mayl qonuni
Inson o’z oldiga yaxshi va uzoq vaqtgacha esda olib qolish 
vazifasini qo’yganidagina yaxshi esda olib qolinadi. Agar ushbu mayl, operativ 
xotira holatidagi kabi ma’lum muddatga mo’ljallangan bo’lsa, u holda, aynan 
mana shu muddatga kelib xotira mexanizmi ishga tushadi.
Maqsadning faoliyat bilan aloqasi qonuni.
Faoliyat tarkibida uni amalga 
oshirish vositalami tashkil etganlardan ko’ra uning maqsadi o’mini egallagan 
narsa yaxshi esda olib qolinadi. SHuning uchun materialni eslab qolish 
samaradorligini oshirishda faoliyatining asosiy maqsadi bilan bog’lash lozim.
Birlamchi taassurotni kuchaytirish qonuni
: eslab qolinadigan materialdan 
qolgan birinchi taassurot qanchalik yorqinroq bo’lsa, uni esda olib qolish 
kuchliroq bo’ladi. Birlamchi taassurotni muvofiq ravishda va hissiyot jihatidan 
kuchaytirish mumkin. Muvofiq ravishda kuchaytirishda bir necha yo’nalishlarga
236

---

qaratish lozim: uni chizish, kuylash, yozish, talaffuz qilish va h.k. zarur. 
Emotsional kuchaytirishda axborotni jadal ijobiy hissiyotlar muhitida esda olib 
qolish kerak.
Kontekst qonuni
: axborotni bir vaqtdagi taassurotlar bilan solishtirishda 
axborot oson esda olib qolinadi. U yoki bu voqea sodir bo’layotgan konteks 
ba’zida esda olib qolish uchun voqeadan ko’ra muhimroq bo’ladi. O’xshash 
axborot xotiramizda yaqin o’rtada saqlanadi. Assotsiatsiyalar zarur axborotni 
esga tushirishga yordam beradi.
Bilimlar hajmi qonuni
: ma’lum mavzu bo’yicha bilimlar qanchalik ko’p 
bo’lsa, yangi bilimlar yaxshiroq esda olib qolinadi. Yod olishdan avval 
o’rganilayotgan muammo bo’yicha ma’lumotlami yodga tushirish foyda beradi.
Chegara qonuni-.
izchil idrok qilinadigan axborot birliklarining yetarlicha 
uzun qatorida lining boshlanishi va oxirida paydo bo’lganlar oson yodda qoladi, 
qator o’rtasidagilar qiyinroq esda qoladi.
Yodda saqlanashi kerak bo’lgan qatorning qulay uzunligi qonuni-.
berilayotgan axborot qatori uzunligi bo’yicha, qisqa muddatli xotira hajmidan 
qanchalik katta bo’lsa, u shunchalik yomon esda olib qolinadi. Odam katta 
hajmli materialni esda olib qolishi kerak bo’lsa, unga bir vaqtda beriladigan 
rag’batlar qatori qisqa muddatli xotirasining o’rtacha hajmiga teng yoki undan 
ozgina ko’proq bo’lishi zarur: 7 + 2 (Miller qonuni).
Tormozlanish qonuni:
istalgan har bir keyingi yod olish avvalgisini 
to’xtadi. Hozirgina yod olingan materialni unutishning oson usuli - undan so’ng 
darhol shunga o’xshash materialni yod olishga urinib ko’rish hisoblanadi. 
SHuning uchun matematikadan so’ng fizikani, tarixdan so’ng adabiyotni o’qish 
kerak emas.
Takrorlash qonuni:
takrorlash yaxshi yod olish uchun yordam beradi. 
Takror axborotning operativ xotirada kodlashtirilishiga va uzoq muddatli 
xotiraga kiritilishiga yordam beradi. Agar biror narsani uzoq vaqtga esda olib 
qolish zarur bo’lsa, kamida to’rt marta qaytarilishi kerak: birinchi marta esda 
olib qolishdan so’ng darhol, ikkinchi marta - 20-30 daqiqadan so’ng, uchinchi 
marta - bir kundan so’ng, to’rtinchi marta - ikki-uch haftadan so’ng 
takrorlanishi kerak. Takrorlash faol bo’lishi zarur.
Inson xotirasini yaxshilashning ko’plab usullari mavjud. Mnemotexnik 
usullaming mohiyati yod olinishi zarur bo’lgan materialni ma’lum taxlitda 
tuzishdan iborat. Mana shunday usullardan ba’zilari.