N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

tanish hissin
i tuyganimizda, 
lekin o’tmish tajribadagilarga o’xshata olmaganimizda tanish darajasi kamroq 
bo’ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek tuyulgan odamning kimligini va u bilan 
qanday vaziyatlarda uchrashishimiz mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga 
o’xshash vaziyatlar 
tanishning belgilanmaganligi
xususiyatiga ega bo’ladi. 
Boshqa vaziyatlarda tanish to’liq belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni 
ma’lum shaxs sifatida darhol taniymiz. SHuning uchun ushbu vaziyatlar 
to ’liq
tanish
xususiyatiga ega bo’ladi.
To’g’ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda 
tanishdagi xatoliklar
ham 
mavjud bo’ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida 
tanishdek, avval xuddi shu ko’rinishda sodir bo’lgandek tuyuladi.
Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga 
oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o’ziga xos xususiyatini ta’kidlab 
o’tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay 
olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo’ladi: bizda paydo 
bo’lgan tasavvurlaming nima bilan bog’liqligini tushuntirib bera olmaymiz. 
masalan, bizni doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning 
qaerdan paydo bo’lganini aytib berolmaymiz.
Unutish
- avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud 
emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini

---

vaqtinchalik nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po’stloqdagi 
tormozlanishning 
ba’zi 
tiirlari 
tashkil 
etadi. 
Ko’pincha 
bu 
mustahkamlanishlarsiz rivojlanadigan so’nuvchi tormozlanishdan iborat bo’ladi. 
Unutish ikki asosiy shakJ: a) eslash yoki bilish imkoniyatining mavjud 
emasligida; b) noto’g’ri eslash yoki tanishda namoyon bo’ladi. To’liq eslash va 
to’liq yoddan chiqarish o’rtasida eslash va tanishning turli darajalari mavjud 
bo’ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ulami «xotira darajalari» deb ataydilar. bunday 
darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash xotirasi; b) tanuvchi xotira; v) 
yengillashtiruvchi xotira. Masalan, o’quvchi she’mi yod oldi. Agar biroz 
vaqtdan so’ng uni bexato aytib bera olsa, - bu xotiraning eng yuqori, birinchi 
darajasi, agar o’quvchi yod olganini aytib bera olmasa, lekin she’mi kitob 
bo’yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, - bu xotiraning ikkinchi darajasi; agar 
o’quvchi mustaqil holda she’mi eslay olmasa, uni taniy olmasa, lekin takroriy 
yod olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt ichida erisha olsa,- 
bu uchinchi daraja. SHunday qilib, ifodalanish darajasi o’zgarib turishi mumkin. 
Unutish materialni chizmalashtirishda alohida, ba’zan ahamiyatga ega bo’lgan 
qismlarini olib tashlashda, yangi tasavvurlami odatdagi, avvalgi tasavvurlarga 
keltirishda ifodalanadi.
Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko’rinishlarini o’rganib, insonning 
ayni damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o’tgandan so’ng esga tushirishi 
yoki tanishi kabi vaziyatlar haqida ham aytib o’tish lozim. Vaqt o’tgandan so’ng 
xotiradan ko’tarilgan materialni eslash 
reministsentsiya
(xira esga keltirish) deb 
ataladi. Reministsentsiyaning mohiyati, biz to’liq eslay olmagan material idrok 
qilinganidan bir-ikki kun o’tgandan so’ng materialni birinchi marta eslashda 
kuzatilmagan dalillar va tushunchalar bilan to’ldirilishidan iborat. Bu hodisa 
ko’pincha katta hajmli materialni so’zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, 
bunga nerv hujayralarining charchashi sabab bo’ladi. Reministsentsiya 
ko’pincha maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda, va 
ayrim holatlarda kattalarda ham kuzatiladi.
Unutishning boshqa shakllari