N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

mantiqiy nazariyasi
yuzaga keldi, unga 
asosan, mos keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo’lgan 
materialni u yoki bu darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan 
mazmun bog’lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog’liq 
holatda bo’ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning 
ma’noga ega bo’lgan mazmuni ifodalanadi.
Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy tushuncha o’rnida 
shuxs faoliyatim
lining 
barcha 
psixik jarayonlari, 
shuningdek, 
xotira jarayonlarining 
shakllanishini bog’lovchi omil sifatida o’rganadigan 
nazariya
tan olinmoqda. 
Bu kontseptsiyaga asosan, esda olib qolish, saqlash va eslash jarayonlarining 
kechishi ma’lumotning ob’ekt faoliyatida tutgan o’miga qarab belgilanadi. 
Ma’lumot faoliyat maqsadi sifatida namoyon bo’lgan vaziyatlarda aloqalar 
yanada samaraliroq tarzda hosil bo’lishi va dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi 
va o’z tasdig’ini topdi. Bu aloqalaming xususiyatlari, masalan, mustahkamligi 
va harakatchanligi ma’lumotning sub’ekt keyingi faoliyatidagi ishtirokining 
darajasi, bu aloqalaming ko’zlangan maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan 
belgilanadi. Faoliyat nazariyasining asosiy fikri qisqacha quyidagicha 
ta’riflanadi: turli tasawurlar o’rtasidagi aloqalar, awalambor, sub’ektning 
ulardan qay tarzda foydalanishi bilan belgilanadi.
Inson xotirasining faoliyat sifatida o’rganilishiga dastlab frantsiyalik 
olimlaming, xususan, P. Janening ishlari sabab bo’ldi. U birinchilardan bo’lib, 
xotirani materialni esda olib qolish, qayta ishlash va saqlashga yo’naltirilgan 
harakatlar tizimi sifatida ta’rifladi. Jahon psixologiyasida bu kontseptsiya L.S. 
Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan inson oliy psixik vazifalari kelib 
chiqishining madaniy-tarixiy nazariyasida rivojlantirildi. So’ngra u A.N. 
Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A. A. Smirnov va boshqalar kabi mashhur 
psixologlar tomonidan ishlab chiqildi.
11.3 Xotira jarayonlari vaturtari
Xotira ^ d a g i asosiy jarayonlardan
iborat: esda olib qolish, esda saqlash va
unutish.
Esda saqlash —
bu idrok qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash 
jarayoni. Bu jarayonning kechish darajasiga ko’ra, eslab qolish ikki turga 
bo’linadi: ko’zlanmagan (ixtiyorsiz) va ko’zlangan (ixtiyoriy). 
Ixtiyorsiz esda
olib qolish
- bu hech qanday vositalarsiz va kuchlami namoyon qilmasdan 
bemaqsad eslab qolish. Masalan, o’rmondagi sayr yoki spektakl tomoshasidan 
so’ng eslab qolish uchun ma’lum maqsadni ko’zlamagan bo’lsakda, 
taassurotlarimizdan ko’proq qismini yodimizga tushirishimiz mumkin. Inson
226

---

uchun hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan, lining qiziqishlari va ehtiyojlari, 
faoliyatining maqsad va vazifalaribilan bog’liq bo’lgan, barchasining esda 
saqlanib osonroq kechadi. Shuning uchun ixtiyorsiz eslab qolish ma’lum 
ma’noda tanlab o’tkazish xususiyatiga ega va bizning atrofdagilarga bo’lgan 
munosabatimiz bilan belgilanadi.
Ixtiyoriy esda saqlash
maqsadsiz esda saqlashdan insonning o’z oldiga 
ma’lum maqsad qo’yib, yod olishning maxsus usullarini qo’llashi bilan 
farqlanadi. Ixtiyoriy esda saqlash yod olish vazifasiga bo’ysungan o’ziga xos 
murakkab aqliy faoliyatdir. Matarialni esda olib qolish usulariga 
yod olish
kiradi, uning mohiyati o’quv materialini to’liq va xatosiz yod olmagunicha ko’p 
maria takrorlashdan iborat. Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, 
tarixiy sanalar va boshqalarni yod olish.
Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati - bu esda olib qolish 
ko’rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi 
ko’pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo’lsa, 
esimizda saqlanib qolmaydi.
Yod olishda umumiy vazifa bilan birgalikda, xususiy, maxsus vazifalaming 
yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini ta’kidlab o’tish joiz. Ba’zi 
vaziyatlarda, masalan, idrok qilinayotgan ma’lumotning faqat asosiy mohiyati, 
faqat asosiy fikr va ahamiyatga molik bo’lgan dalillami esda olib qolish, 
boshqalarida esa - so’zma-so’z esda olib qolish, uchinchilarida — dalillar 
izchilligi va h.k.larni aniq esda olib qolish vazifasi yuklatiladi.
S.L. Rubinshteynning fikriga ko’ra, esda olib qolish amalga oshirilayotgan 
faoliyatning borishi xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, uning 
fikricha, ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori samaradorligi haqida 
bir ma’noli xulosa chiqarish mumkin emas. P.I. Zinchenko, A.A. 
Smirnovlaming olib borgan tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda ixtiyorsiz esda olib 
qolishning ixtiyoriy esda olib qolishdan samaraliroq bo’Iishini isbotladi.
Tizimli bilimlaming katta qisrni, maqsadi ma’lum materialni xotirada 
saqlab qolish uchun esda olib qolish bo’lgan maxsus faoliyat natijasida 
orttirilganligini hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va eslashga 
qaratilgan bunday faoliyat