taqlid qiladi. To’g’ridan-to’g’ri o ’rganish yordamida taqlid qilish va emotsional
mustahkamlanish orqali kattalar hulq-atvori shakllarini o’zlashtirib oladi.
Xai'akter tarkib topishining senzitiv davri
bolalaming kattalar, shuningdek,
tengdoshlari bilan faol ravishda muloqotda bo’ladigan, 2-3 yoshdan 9-10
yoshgacha bo’lgan davr sanaladi. Bu davrda ular chetki ta’sirlarga beriluvchan
bo’ladilar, barchaga taqlid qilgan holda ulami shaylik bilan qabul qiladilar. Bu
davrda kattalar bolaning cheksiz ishonchidan foydalanadilar, unga so’z, harakat
va faoliyat orqali ta’sir ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa hulq-
atvoming zarur shakllarining mustahkamlanishiga qulay sharoitlar yaratib
beradi.
Bola xarakterining tarkib topishida kattalaming bir-birlari bilan muloqot
uslubi, shuningdek, kattalaming, ayniqsa,
ota-onalaming, birinchi navbatda,
onaning bolaga murojaat qilish usuli o’ta muhimdir.
Inson xarakterida mehribonlik, muloqotchanlik, hozirjavoblik, shuningdek,
ularga qarama-qarshi sifatlar - xudbinlik, shafqatsizlik, odamlarga nisbatan
befarqlik kabi qirralarga boshqa qirralarga nisbatan ertaroq asos solinadi. Bu
qirralar shakllanishining boshlanishi bola hayotining birinchi oylariga,
maktabgacha yoshga borib taqalishi va onaning bolaga bildiradigan munosabati
bilan aniqlanishi haqidagi ma’lumotlar mavjud.
Xarakteming mehnat qilishda yorqin namoyon bo’ladigan mehnatsevarlik,
puxtalik,
vijdoniylik, mas’uliyatlilik, qat’iyatlilik kabi xossalari erta va
maktabgacha yoshda tarkib topadi. Ular bolalar o’yinlarida va bolaning qo’lidan
keladigan uy ishlarida shakllanadi va mustahkamlanadi. Ulaming rivojlanishiga
bola yoshi va ehtiyojlariga mutanosib bo’lgan holda bolaning kattalar tomonidan
rag’batlantirilishi kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Maktabning
boshlang’ich sinflarida
xarakteming
odamlar
bilan
munosabatlarda namoyon bo’ladigan qirralari tarkib topadi. Bunga bolaning
atrofdagilar bilan muloqot sohasining ko’plab yangi maktabdosh do’stlar,
shuningdek, o’qituvchilar hisobiga kengayishi ko’mak beradi. Agar bolaning
shaxs sifatida oila sharoitida orttirganlari maktabda qo’llab quwatlansa, u holda
unda xarakteming mos kelgan qirralari mustahkamlanadi va ko’p hollarda
keyingi hayoti davomida saqlanib qoladi.
O’smirlikda
xarakteming
irodaviy
qirralari
faol
rivojlanadi
va
mustahkamlanadi, erta o’spirinlikda esa shaxsning tub ahloqiy, dunyoqarash
asoslari shakllanadi. Maktabni tamomlashga yaqin inson xarakterini tamoman
tarkib topgan deb hisoblash mumkin, va unda keyinchalik yuzaga keladigan
xususiyatlar maktab yillarida u bilan muloqotda bo’lganlar uchun bu insonni
notanish qilib qo’ymaydi.
328
Xarakter qotib qolgan hosila emas, u inson hayot yo’li
davomida
shakllanadi va o’zgarib boradi. Maktabni tamomlagan bola xarakteri
shakllanishda, o’z shaklini o’zgartirishda davom etadi. Lekin endilikda odam
o’z xarakterining yaratuvchisi bo’lib hisoblanadi, chunki xarakter dunyoqarash,
inson amalga oshiradigan ishi va harakatlari, yaxlit ongli faoliyatida hosii
qilgan ahloqiy hulq-atvor e’tiqodlari va odatlaridan tarkib topadi. Bu jarayon
o ’zini tarbiyalash jarayoni
deb ataladi.
O’z xarakterini tarbiyalash insonning ortiqcha fikrlaridan xalos bo’la olishi,
o’ziga tanqid ko’zi bilan qaray olishi, o’z kamchiliklarini ko’ra olishi,
asosiysi
esa, o’zini rivojlantirishi bilan shug’ullanishi mumkinligini taqazo etadi.
Xaraktemi tarbiyalashda kattalaming ko’rsatadigan yordami beqiyosdir, shuning
uchun ko’pchilik o’ziga yaxshi ustoz izlashga harakat qiladi.
SHarqda
«O’quvchi o’qiyman desa, ustoz topiladi» deb bejizga aytilmagan. Bunda
chuqur ma’no yashiringan. Hech qaysi o’qituvchi o’qishni xohlamagan
o’quvchini o’qita olmaydi. Kimki o’qishni xohlasa, o’ziga namuna bo’la
oladigan odamni topishi aniq haqiqat.
Inson xarakterining shakllanishida taqlid uchun yorqin misollar
(kinoqahramonlar, badiiy qahramonlar, urush qahramonlari, yetakchi olimlar va
h.k.lar), hamda mehnat katta ahamiyatga ega. Ishda o’z oldiga katta vazifalami
qo’yadigan, ulami sabot bilan hal qiladigan, bu maqsadlarga erishish yo’lida
uchragan to’siqlami yengib o’tadigan, ko’zlanganlar bajarilishining muntazam
nazoratini amalga oshiradigan insonlar kuchli xarakterga ega bo’ladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
