N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Xarakterning variativ tipi
- muhitga tashqi baqaror nuqtai nazar orqali 
moslashadigan; shaxs rivojlanishining quyi darajasi, xulq-atvor barqaror 
umumiy usulining mavjud emasligi xaqida dalolat beradi. Bunday tipdagi 
odamlar ichki olamining soddaligi bilan farqlanadi; ularning yashash uchun 
kurashi to’g’ri chiziq bo’yicha amalga oshiriladi, ular shubhalanish va 
ikkilanishlami namoyon qilmaydilar, alohida ichki chegaralarga ega emas, 
ularga to’siqlaming faqat tashqi turi ma’lum. Ichki olamni tashqi sharoitlarga 
moslashtirish, to’g’rilash, monandlash - bunday odamlar moslashishining 
umumiy usullari shulardan iborat.
Xarakterlar tipologiyasining asosini shaxsning yetakchi yo’nalganligi ham 
tashkil etishi mumkin. Mashxur nemis faylasufi va psixologi Eduard SHpranger 
shaxsning yetakchi yo’nalganligi bo’yicha quyidagi tiplami keltiradi:
1. 
Ilmiy odam.
Faqat yagona ehtiros - tushuntirishga, aloqalami 
o’matishga, nazariy bilimlami ishlab chiqishga olib boruvchi ehtirosga egadir. 
Uning kechinmalari voqeiy hayotdan uzilgan bo’lib, bilish imkoniyatining 
mavjud emasligidan tushkunlikka tushishi, nazariy kashfiyotdan zavqlanishi 
mumkin. Unga faqat bilish metodlarining sofligi - qanday bo’lsada, haqiqatga 
erishish qadrliroqdir.
2. 
Iqtisodchi odam.
Bu, albatta, ishlab chiqarish bilan bog’liq odam 
bo’lishi shart emas. Eng asosiysi, shaxs turli sohalari va turmush tarzini belgilab 
beruvchi bosh motiv sifatida foydalilik motivining mavjudligidir. Barcha 
hayotiy aloqalarda bunday odam foyda chiqishini birinchi o’ringa qo’yadi. U 
maksimal darajada foyda olish uchun xom ashyo, kuch va vaqtni tejay oladi. 
Bunday odamni ishbilarmon odam deb atash to’g’riroq bo’lar edi.
3. 
Estetik didli odam.
Sof estetik hulq-atvorga hirs qo’yish xos emas. Olam 
bilan bevosita aloqada bo’lish doimo og’riqli kechadi, bu yashash uchun kurash 
bilan bog’liq. Lekin boshqa olam borki, bunda og’riq quvonch kabi shirin, azob 
tortisli shodlanish kabi ilohiylashgandir: bu fantaziya olami. Estetik tipni ko’rib 
chiqjshda moddiy asar yaratuvchi san’at arboblari emas, balki .o’zini yaratuvehi, 
estetik tipli ichki tuzilishiga ega bo’lgan odamlar ko’zda tutiladi,
322

---

4. 
Ijtimoiy odam.
Ijtimoiy deb atalgan alohida hayot shakli o’zgalar 
manfaati yo’lida o’zidan voz kechish ehtiyoji yetakchi hayotiy ehtiyojga 
ayianganida yuzaga keladi.
O’zining yuksak ifodasida ijtimoiy yo’nalganlik mehr-muruvvatdan taslikil 
topgan. Biror odamni, unda haqiqat yoki go’zallik, yoki oliyjanoblik qadriyati 
namoyon bo’lganligi sababli sevish mumkin. Mehribonlik odamlarda yashirin 
holatdagi ma’lum qadriyatlar tashuvchilami ochib beradi va ulair o’z hayoti 
mazmunini bu odamlarga sadoqatli bo’lishda topadi.
5. 
Siyosiy odam.
Inson uchun qudratga ega bo’lish asosiy ahamiyat kasb 
etgan alohida holat. Bunday odamning olamni his etishi umumiyligi bilan ajralib 
turadi, umumiylik o’z mavqeini belgilash, muvaffaqiyatga erishish, hayotiy 
quvvat, turmushdagi harakatda namoyon bo’ladi. Bunday odamlar yuqori 
ijtimoiy darajaga intiladilar va faqat o’sha darajadagina dohiy sifatida, shon- 
shuhrat pog’onasida o’zlarida mamnunlik his qiladilar.
6. 
Dittiy e ’tiqodli odam.
Bu ma’naviy hayot yo’li diniy qonunlar asosida 
hayotning yuksak mazmuniga erishishga qaratilgan odam. Diniy e’tiqodli 
odamlar hulq-atvorida altruizm yo’nalishi dominantlik qiladi. Hayotlarining oliy 
mazmunini odamlarga oliyjanoblik bilan beminnat xizmat ko’rsatish - zarar 
ko’rganlar, yaralanganlar, shikastlanganlar, muhtojlar, tahqirlanganlar va 
yolg’izlarga yordam ko’rsatishda deb biladilar.
Diniy aqidaparastlar dindor odamlar ong osti sohasiga inson psixikasining 
murakkab ichki tuyg’usi - ishonch mexanizmi bilan qamrab olgan holda 
mustahkam singdirib boradilar. Dindor odam hulq-atvori o’zgarib boradi -
psixikasida insonga nisbatan yaxshilik, mehribonlik g’oyalari dominantlik qila 
boshlaydi.
Xarakter tiplarining boshqa tasniflari ham mavjud. Xuddi shunday, 
insonning hayotga, jamiyatga va ahloqiy qadriyatlarga munosabati asosidagi 
xarakterlar tipoiogiyasi keng tarqalgan. Uning muallifi - E. Fromm ushbu 
tasniflashni xarakterlaming ijtimoiy tipoiogiyasi deb nomladi. Turli odamlar 
hulq-atvorini kuzatishdan to’plagan ma’lumotlami umumlashtirib, ulami 
klinikadagi amaliyot bilan solishtirgan holda, E. Fromm ijtimoiy xarakterlaming 
quyidagi asosiy tiplarini keltirib chiqardi.
1.