N. I. SodIqova, E. a. KorNIyenko, M. d. XoShimxodjayEva periferIya va ofis qUrilmaLarini ta’MIrLaSh va ishLatish

Sakrashlarni cheklovchi qurilmalar. 
Elektr ta’minot blokining
 
kirish zanjirlarini
 
yuqori kuchlanishdan
 
himoyalash uchun mo‘ljal-
langan asboblar sakrashlarni cheklovchi qurilmalardir. Bu qurilmalar 
tarmoq rozetkasi bilan kompyuter orasida o‘rnatilgan bo‘lib, chaqmoq 
bo‘lishi yoki katta quvvatli elektr mashinalarning ishlashi natijasida 
elektr tarmog‘ida yuz beradigan kuchlanishni yuqori voltli sakrashini 
yutish uchun mo‘ljallangan.
Elektr tarmog‘idagi sakrashlarni bostirish qurilmasi, odatda, 
belgilangan pog‘onadan oshgan kuchlanishni kamaytira oladigan 
varistorlar asosida quriladi. Bu asboblar 6 000 V gacha kuchlanishga 
chidab beradi va qiymati belgilangan chegaradan yuqori bo‘lgan bar-
cha kuchlanishlar yerga yuboriladi. Ular o‘rtacha yuklamani bemalol 
ko‘taradi, ammo juda kuchli sakrashlar (masalan, to‘g‘ri dan-to‘g‘ri 

---

180
chaqmoq tushishi) ularni «yorib» o‘tishi mumkin. Varistorlar katta 
quvvatni tarqata olmaydilar va bu vaziyatda, odatda, ular kuyadilar, 
ya’ni bitta kuchli yoki ketma-ket kelgan kuchsiz sakrashlardan so‘ng 
sakrashlarni cheklovchi qurilmalar o‘z vazifasini bajarishga qodir 
emas.
Ba’zi bir sakrashlarni cheklovchi qurilmalarda kuchli sakrashlar 
natijasida varistorning kuygan yoki ishlayotganini aniqlaydigan 
indikator ko‘zda tutilgan.
Underwriters Laboratories kompaniyasida sakrashlarni chek lovchi 
qurilmalarning ko‘rsatkichlarini belgilovchi UL 1449 standartini 
ishlab chiqdilar. Bu talablarga javob beruvchi har qanday filtrdan 
foydalanish mumkin.
Tarmoq filtri – stabilizatorlar
. Elektr ta’minoti tizimlarida 
yuqori kuchlanishdan va ortiq darajadagi tokdan tashqari, boshqa 
nosozliklar bo‘lishi ham mumkin. Masalan, elektr tarmog‘idagi 
kuchlanish yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan chegaradan tushib ketadi. 
Tanishib o‘tilgan elektr energiyasining sakrashidan tashqari, elektr 
ta’minoti liniyalarida elektrodvigatel va boshqa induktivli yuklamalar 
yaratadigan radiochastotali yo‘naltirishlar yoki impulsli xalallar 
yuzaga kelishi mumkin.
Raqamli qurilmalarni bir-biriga ulashdan avval (masalan, kom-
pyuterni va tashqi qurilmani) quyida keltirilgan ba’zi bir xususiyatlarga 
ahamiyat bering:
1. Kompyuterga ulangan har bir kabel (masalan, kompyuterni 
va tashqi qurilmani bog‘lovchi) antenna vazifasini bajaradi. Tashqi 
elektromagnitli maydonlarning ta’sirida unga elektr kuchlanish 
yo‘naltiriladi. Bunday maydonlarning manbayi sifatida telefon appa
-
ratlari, elektron-nurli trubka, elektrodvigatellar, lyuminessentli lam-
palar va indikatorlar, elektrostatik razryadlar va tabiiyki radioperedat-
chiklar (radio orqali tovushlar, signallar eshittiradigan apparat) ham 
bo‘lishi mumkin.
2. O‘z navbatida raqamli sxemalar 1–2 V amplitudali xalallarga 
ham juda tasirchan bo‘ladi. Bu sharoitni hisobga olib, binodagi barcha 
elektr simlar turli xil xalallarni qabul qiladigan katta antenna sifatida 
ishlaydi, deb aytishimiz mumkin. Tarmoq kuchlanishini bu xalal va 

---

181
tebranishlardan tarmoq filtri, ya’ni stabili-
zatorlar yorda mida xalos qilish mumkin 
(11.4-rasm).
Tarmoq filtrining texnik ko‘rsatkich lari 
quyida keltirilgan:
– yuklama quvvatining yig‘indisi – 2,2 
kW;
– yuklamaning nominal toki – 10 A;
–
cheklovchi ko‘tara oladigan xalal 
toki – 2,5 kA dan kam emas;
– maksimal yutiluvchi energiya – 150 J;
–
100 A tokidagi xalallarga kuchlanishning chegaralangan dara-
jasi – 700 V.
Bu turdagi qurilmalarda elektr kuchlanishni filtrlash va barqaror-
lashtirish bajariladi, tokning va kuchlanashning o‘zgarishi bostiriladi – 
bir so‘z bilan aytganda ular kompyuter va elektr ta’minoti zanjiri orasi-
da buferli kaskad vazifasini bajaradi. Filtr-stabilizatorlar yuqorida 
ko‘rib o‘tilgan sakrashlarni cheklovchi qurilmalarning to‘liq o‘rnini 
bosadi.
Bu asboblarning tuzilishi juda murakkab bo‘lib, ularning tarkibiga 
transformatorlar, kondensatorlar va chiqish kuchlanishining doimiy 
sathini ushlab turuvchi elementlar kiradi.