Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Липидлар. Suvda erimaydigan organik birikmalar lipidlar yoki yog’lar deb ataladi. Bu guruhga mansub birikmalar turli-tumanligi bilan ajrahb turadi. Bulardan keng tarqalgani oddiy lipidlar-neytral yog’lardir. Hayvonlarning neytral yog’lari — yog’lar, o’simlik yog’lari esa — moylar deb ataladi. Moylar odatdagi haroratda suyuq bo’ladi.
Yog’larning hujayradagi asosiy vazifasi energiya manbai sifatida namoyon bo’lishidir. Yog’larning kaloriyasi karbonsuvlarga nisbatan 1,5-2,0 barobar yuqori bo’ladi. 1 g yog’ning to’liq parchalanishi natijasida 38,9 kj energiya ajralib chiqadi. Hujayradagi yog’ning miqdori 5-15% atrofida bo’ladi. Yog’ to’qimalarining hujayralarida yog’ning miqdori 90% gacha boradi. Qishki uyquga moyil bo’lgan hayvonlar organizmida yog’lar ortiqcha miqdorda to’planadi. Umurtqali hayvonlarning teri ostida ham yog’lar to’planib, u issiqni saqlash vazifasini bajaradi. Yog’larning parchalanishidan hosil bo’ladigan moddalardan biri suvdir. Bu metabolik suv cho’l hayvonlari uchun o’ta ahamiyatli hisoblanadi. Тuya o’rkachida to’plangan yog’ energiya manbai emas (ko’pincha shunday noto’g’ri tushuncha mavjud) balki suv manbai hisoblanadi. O’simliklarning urug’larida ham moylar zaxira modda sifatida ko’p miqdorda to’planadi. Bularga moyU o’simliklardan kungaboqar, zig’ir, g’o’za, soya, maxsar va boshqalarni misol qilib ko’rsatish mumkin.
Oddiy lipidlarning yana bir vakih mumlardir. O’simlik va hayvonlarbu moddadan suvni yuqtirmaslik maqsadida foydalanadi. Mumdan asalarilar uya quradi.
Тirik organizmlarning hujayralarida murakkab lipidlar ham muhim ahamiyatga ega. Bulardan bin fosfolipidlarbo’lib, hujayra membranalari tarkibiga kiradi. Ular membranalarni hosil bo’lishida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Lipidlar oqsillar bilan birikib lipoproteinlarni hosil qiladi. Lipoproteinlar transport (tashish) va qurilish (membranalarni) vazifasini bajaradi.
Murakkab lipidlarga gilikolipidlar ham taalluqlidir. Bular hujayra membranalari tarkibida uchraydi. Lipidlarga yana bir gurah moddalar steroidlar ham kiradi. Ular o’simlik va hayvon organizmlarida keng tarqalgan. Organik kislota va ularning tuzlari, steroidlar, jinsiy gormonlar, vitaminlar, xolistirol va boshqalar shular jumlasidandir. Bular bir-qator muhim fiziologik va biokimyoviy jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan vazifalarni bajaradi.
Hujayrada kechadigan barcha jarayonlar: biosintez, mexanik ish (hujayra bo’linishi, muskullarning qisqarishi), moddalaming membaranalar orqali faol ko’chirilishi, asab impulslarining o’tkazilishi va boshqalarni energiya bilan ta’minlash AТF orqali amalga oshiriladi.
AТF molekulasi azot asoslaridan adenin, riboza shakari va uchta fosfat kislota qoldig’idan tashkil topgan. Agar bu murakkab birikma tarkibida faqat bitta fosfat kislota bo’lsa adenozinmonofosfat (AMF), ikkita fosfat kislota bo’lganda esa adenozindifosfat (ADF) hosil bo’ladi. Uchta fosfat kislota tutuvchi (AТF) molekulasi eng ko’p energiyaga egadir.
AТF tarkibidagi uchinchi fosfat kislotaning ajralishi 40 kj energiya chiqishiga imkon beradi. AТF molekulasida energiyaga boy bog’larning mavjudligi hujayraning kichik bir qismida katta miqdordagi energiyani to’plashga va uni ehtiyojga qarab ishlatishga imkon yaratadi. AТF hujayraning maxsus organoidlari mitoxondriylarda sintezlanadi. Bu organoidlar hujayraning turli qismlari uchun zarur bo’lgan AТF molekulalarini etkazib beradi va hayot faoliyati jarayonlarini energiya bilan ta’minlaydi.