Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Uglevodlar tabiatda keng tarqalgan organik birikmalar bo’lib, ular umumiy C_n(H₂O)_m formula bilan ifodalanadi. «Uglevod» atamasining nomi tarkibidagi vodorod va kislorodning o’zaro nisbati xuddi suv molekulasiga o’xshashligidan kelib chiqqan.
Uglevodlar tirik organizmlar hayotida muhim ahamiyatga ega birikmalardir. Ular oqsillar, nuklein kislotalar va yog’larni hosil bo’lishida alohida ahamiyatga ega. Uglevodlarning ko’pchiligi o’simliklarda zaxira modda sifatida to’planadi. Masalan, paxta tolasini, kanop o’simligi po’stlog’ini sellyuloza deb ataluvchi poUsaxarid tashkil qiladi. Kraxmal esa ildizmevali, tugunakli o’simliklarda va donli o’simliklaming urug’larida zaxira modda sifatida to’planadi.
Hayvon hujayralarida uglevodlarning miqdori kam bo’hb, l-2%ni, ba’zan 5% ni tashkil qiladi. O’simlik hujayralarida esa uglevodlar ko’p miqdorda uchraydi va ayrim hollarda quraq massaning 95% dan (paxta tolasida) iborat bo%di.
Uglevodlar ikki xil: monosaxarid va polisaxaridlarga bo’linadi. Monosaxaridlar oddiy uglevodlar yoki shakarlardir, Ulardan eng muhimlari glyukoza (uzum shakari) va fruktoza (meva shakarlari) hisoblanadi. Glyukozaning qondagi miqdori 0,1-0,12% ga teng. Riboza bilan dezoksiriboza ham monosa xaridlarga mansub va ular nuklein kislotalar tarkibida uchraydi.
Ikkita monosaxariddan tashkil topgan birikma disaxaridlar deb ataladi. Bularga saxaroza (qand lavlagi shakari), maltoza (don shakari), laktoza (sut shakari) misol bo’ladi.
Ko’p sonli monosaxaridlarni qo’shihshidan hosil bo’lgan murakkab uglevod polisaxaridlar deb ataladi. Kraxmal, glikogen, sellyuloza kabi moddalar polisaxaridlarga misol bo’ladi. Paxta tolasi deyarli toza sellyulozadan iborat. Bularning monomerlari glyukoza hisoblanadi.
Polisaxaridlar tirik organizmlarda ikkita asosiy: qurilish va energetik vazifalarni bajaradi. Masalan, sellyuloza o’simlik hujayrasining qobig’larini hosil qilishda ishtirok etadi; murakkab tuzilishga ega bo’lgan xitin moddasi hasharotlarni tashqi skeleti tarkibiga kiradi. Хitin zamburug’ hujayrasi tarkibida ham uchraydi.
Uglevodlar hujayraning asosiy energetik manbai hisoblanadi. lg uglevod parchalangandal7,6 kj energiya ajralishi aniqlangan.
O’simliklarda kraxmal, hayvonlarda glikogen zaxira modda sifatida hujayralarda to’planadi va bu moddalar ozuqa hamda energiya zaxirasi vazifasini o’taydi.