Mundarija kirish 3 1-bob. Valyuta munosabatlari va kurs siyosatining nazariy asoslari 5

Kurs ishi ishning maqsadi bo’lib, O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini tartibga solish, valyuta kurslarini barqarorligini ta’minlash yuzasidan ilmiy takliflar va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi.
Ishning maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar qo’yildi:

• 
  valyuta kursi shakllanishining nazariy asoslarini o’rganish;
  
• 
  valyuta barqarorligini ta’minlashda kurs siyosatidan foydalanishning xorij tajribasini o’rganish;
  
• 
  milliy valyuta – so’mning almashuv kursi dinamikasi va unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish;
  
• 
  kurs siyosati va uning eksport-import operatsiyalariga ta’sirini tahlil qilish;
  
• 
  milliy valyuta almashuv kursini barqarorlashtirish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni aniqlash;
  
• 
  milliy valyuta almashuv kursini barqarorligini ta’minlashning ustuvor yo’nalishlarini ishlab chiqish.
  

Kurs ishi ishning ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kurs ishi ning ob’ekti bo’lib hisoblanadi.
Kurs ishi ishning predmetini O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kurs siyosati amalga oshirishda jarayonida yuzaga keladigan moliyaviy iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi.

1-BOB. VALYUTA MUNOSABATLARI VA KURS SIYOSATINING NAZARIY ASOSLARI

1.1. Valyuta kursi shakllanishining nazariy asoslari

G’arb iqtisodiy adabiyotida valyuta kursini aniqlash masalasi XX asrning 70-yillariga kelibgina rasmiy jihatdan iqtisodiy nazariyalar tarkibiga kiritildi. Bu davrgacha esa ushbu sohada ob’ektiv asoslar mavjud emas edi. Valyuta kursi masalasiga qiziqish paydo bo’lishiga quyidagilar sabab bo’ldi:

– mahsulot va kapital bozorini doimiy ravishda erkinlashtirish va natijada XX asrning 60-70 yillarida yopiq iqtisodiyot tizimi tahlilidan ochiq iqtisodiyot tizimiga o’tilishi;
– 1971 yildan boshlab suzib yuruvchi valyuta kurslari tizimining joriy etilishi.
Valyuta kursi shakllanishining nazariy asoslarini o’rganishda XX asrning boshida shvetsiyalik iqtisodchi G.Kassel tomonidan yaratilgan Xarid qobiliyati pariteti (XQP)³ kontseptsiyasi muhim o’rin tutadi. XQP nazariyasi monetar kontseptsiyalarning hozirgi sharoitlarga moslashgan yangi varianti hisoblanadi. Valyuta kurslarining monetar nazariyasi XQP nazariyasining u yoki bu shaklini o’z asosiga oladi.
Valyuta kursi nazariyasining ob’ektini aniqlashda iqtisodiy kategoriya sifatida mustahkam elastik kursni o’rganish alohida o’rin tutadi. Dj.M.Keyns nazariyasining boshlang’ich tizimi, kichik ochiq iqtisodiyot asoslarini o’zida mujassam etgan, kengaytirilgan IS-LM modeli hisoblanadi⁴. Bu holatdagi muvozanat tovar va pul, hamda valyuta bozorlarida ham hisobga olinadi. Ushbu modelning birlamchi variantlari asoschilari Mandell va Fleming hisoblanishadi. Mandell–Fleming (F-M) modelida valyuta kursini aniqlashning eng keng tarqalgan yondashuvlaridan biri bo’lib to’lov balansi modeli deb xulosa qilinadi. Uning mohiyati shundaki, sof tebranishlarda valyuta kursi chet el valyutasiga bo’lgan talab va taklif oqimini muvozanatlashtiradi, ya’ni to’lov balansi qoldig’i nolga teng bo’lishi kerak, deyiladi. Sof suzib yuruvchi valyuta kurslari holatida joriy schetning ortiqchaligi (chet el valyutasi taklifi oqimi) kapital schetning defitsiti bilan aniq kompentsatsiyalanishi kerak. Valyuta kursini Keyns nazariyasiga ko’ra, modellashtirish joriy va kapital schetning o’zgarishlar darajasiga asosan aniqlanadi. Keyns ochiq iqtisodiyot modeli doirasida valyuta kursini aniqlashda, to’lov balansini muvozanatlashtirishga asoslangan valyuta bozorini tenglashtirish muhim ahamiyat kasb etadi, deb ta’riflaydi⁵.
Mandell-Flemingning baza modelida to’lov balansining tenglamasi quyidagicha ko’rinishga ega:
TV+K=O, (1)⁶
bunda:
TV-savdo balansi; K-kapital xarakati hisobvarag’i.
Shuni e’tiborga olish kerakki, M-F modelida savdo balansi joriy hisob balansiga teng deb hisoblanadi va shuning uchun ham bu ikki atamadan xohlagan birining ishlatilishi to’g’ri bo’ladi. Savdo balansi, valyuta kursi(e) va milliy emissiyaning(u) funktsiyasi hisoblanadi. Savdo balansi valyuta kursiga (milliy valyutaning bir birligini chet el valyutasining bir birligiga nisbati) nisbatan ijobiy funktsiya hisoblanadi, bunda Marshal-Lerner shartining saqlanishi nazarda tutiladi, ya’ni valyuta kursi oshganda (milliy valyuta kursi pasaysa) savdo balansi yaxshilanadi. Savdo balansi milliy emissiyaga nisbatan manfiy funktsiya hisoblanadi. Milliy emissiya ortganda import ham oshadi deb hisoblanadi, natijada esa savdo balansi yomonlashadi. Xorij emissiyasi darajasi o’zgarmas deb olinadi. Bunda savdo balansi tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
TV=a₁e - a₂u yoki TV=TV(e,u) (2)
bunda,
a₁ – Marshal-Lerner shartlarining saqlanib qolishi;
a₂ – importning milliy emissiyaga nisbatan elastikligi.
Kapital harakati hisobvarag’i foiz stavkasiga (i) nisbatan ijobiy funktsiya hisoblanadi, ya’ni aktivlar uchun foydaning o’zgarmas chet el me’yorlari saqlab qolingan sharoitida, milliy qimmatli qog’ozlar daromadliligining ortishi kapital oqimiga olib keladi. Foiz stavkalari oshganda kapital oqimining darajasi uning qo’zg’aluvchanligiga ko’ra aniqlanadi. Shunday qilib, kapital hisobvarag’i tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:
K=a₃ x i yoki K=K(i) (3)
va (3) tenglamani (1) tenglamaga qo’ysak quyidagi natijani olamiz.

(4)

Muvozanatlashgan valyuta kursi tenglamasi esa quyidagicha ko’rinishga ega:
e=(a₂/a₁) x u-(a₃/a₁) x i (5)
Valyuta kursi milliy daromadga nisbatan ijobiy, foiz stavkasiga nisbatan salbiy funktsiya hisoblanadi, ya’ni kursni ko’tarilishi milliy daromadning o’sishi va foiz stavkasining pasayishi natijasida ro’y beradi. Milliy emissiyaga nisbatan elastiklik darajasi qancha ko’p bo’lsa hamda Marshal-Lerner shartlarining saqlanish darajasi qanchalik kam bo’lsa, milliy emissiya oshirilganda valyuta kursining oshish darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Foiz stavkasi pasayishiga nisbatan valyuta kursining tushishi qanchalik yuqori bo’lsa, kapitalning qo’zg’aluvchanlik darajasi shunchalik ko’p va joriy operatsiyalar muvozanati yaxshilanishiga valyuta kursining real o’sishi ta’siri shunchalik kam bo’ladi, bu esa valyuta kursining pasayishiga olib keladi.
M-F modeli keynschilarning tovar va pul bozorlari muvozanati nazariyasining quyidagi taxminlari asosida faoliyat olib boradi:
– modelning qisqa muddatli mo’ljali - oylik maosh va o’zgarmas narxlar;
– yalpi talab mutlaq elastikdir, ya’ni muomalaga chiqarishning haqiqiy darajasini aniqlaydi;
– pulga bo’lgan talab milliy daromadga nisbatan ijobiy va foiz stavkasiga nisbatan salbiy funktsiya;
– kapitalning mutlaq qo’zg’aluvchanligi taxmin qilinadi.
Shunday xulosaga kelish mumkinki, milliy emissiyaning ko’payishi milliy valyutaning qadrsizlanishiga olib keladi, mamlakat foiz stavkalarining ko’tarilishida esa valyutani ushlab turish holati kuzatiladi.
Keyns valyuta kursi nazariyasining izohi juda oddiy hamda real voqelikdan uzoqdir va o’z oldiga boshlang’ich Keyns valyuta kursi nazariyasi mohiyatini tushuntirishni osonlashtirishni maqsad qilib qo’yadi⁷. Uning istiqbolda rivojlanishi kamchiliklarni aniqlashga bog’liqdir, ya’ni to’lov balansiga izoh beruvchi u yoki bu o’zgarishlarni hisobga olgan holda valyuta kursini yuritish etarlicha olib borilmayotganligidir.
Keyns nazariyasi cheklovlaridan biri bu milliy daromadning to’lov balansiga ta’sir etishidir. Boshlang’ich modelda milliy daromad faqatgina savdo balansiga ta’sir etadi. Haqiqatda esa milliy daromadning o’sishi kapital harakati hisobvarag’iga ham ta’sir etadi. Kapital harakati funktsiyasini kengaytirish lozim. Boshlang’ich variantda u quyidagicha ko’rinishga ega bo’lgan:
K=a₃ x i
To’lov balansi muvozanati egri chizig’i musbat egilishga ega, muvozanatga erishish uchun foiz stavkalari o’sishini qoplash, milliy daromadning o’sishi evaziga amalga oshirilgan. Funktsiya o’zining yangi variantida quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
K=a₃ x i x K x a₄ x y yoki K( i, y ) (6)
Demak, kapital harakati oqimining o’sishi faqatgina milliy foiz stavkalari o’sganda emas, balki milliy daromad o’sganda ham vujudga keladi. Bu holatni izohlovchi bir nechta yo’llar mavjud:
– birinchidan, portfel balans nazariyasi nuqtai-nazariga ko’ra izohlash;
– ikkinchidan, yoki nisbatan oddiylashtirilgan: milliy faollikni kengaytirishga olib keluvchi milliy daromadning ko’payishi kapital oqimiga ijobiy ta’sir etadi.
Ikkinchi holatda biz milliy daromadning to’lov balansiga bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki xil ta’sirini ko’rishimiz mumkin: bir tomondan savdo balansiga an’anaviy salbiy ta’sir (M-F modelidagi kabi), boshqa tomondan – emissiyani oshirish taxminlarga ko’ra kapital oqimiga ta’sir etadi. Agar oxirgi natija dominantlik qilsa, masalan a₄>1 milliy emissiyaga nisbatan importning elastikligida (a₂)=1, foiz stavkalari tushib ketganda to’lov balansi muvozanatini tiklashda milliy emissiyani ko’paytirish talab qilinadi, ya’ni to’lov balansi muvozanati egri chizig’i M-F modelidan farqli o’laroq manfiy egilishga ega bo’ladi. Valyuta kursi muvozanati tenglamasi esa quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
e=(a₂/a₁) x y-a₃ x i-a₄ x y, (7)
bunda, a₄ – milliy emissiyaga nisbatan kapital oqimining elastikligi.
Agar daromadning kapital oqimiga ta’siri natijasi dominantlik qiladi deb faraz qilinsa, unda milliy daromadning oshishida M-F modelidagi kabi valyuta qadrsizlanishi emas balki uni ushlab turish holati kuzatiladi. Shunday qilib, valyuta bozorida muvozanat bo’lishi uchun milliy daromadning o’sishi foiz stavkalarining tushishi bilan kompentsatsiyalanishi kerak, bu esa milliy valyuta kursining tushishini faollashtiradi va to’lov balansi muvozanatini tiklaydi. Ushbu yo’nalishda M-F modelini kengaytirish 1969 yilda Xellivill tomonidan bajarilgan. Xulosa qilish mumkinki, M-F modelining bu o’zgarishida Keyns nazariyasing asosiy taxminlaridan biri ya’ni pulga bo’lgan talab milliy daromadning ijobiy funktsiyasi hisoblanishi tasdiqlanadi.
M-F modelining navbatdagi kamchiligi va cheklovlaridan biri – bu qisqa muddatli davrda ish haqi va narxlarning o’zgarmasligi farazidir. O’rta muddatli tahlil olib borish uchun ish haqi va narxlarni tenglashtirish asoslarini joriy etish lozim bo’ladi. Yangi modelda yuqorida ko’rsatilgan uch bozordan tashqari mehnat bozori ham ishtirok etadi. Valyuta bozori muvozanati tenglamasi avvalo, real valyuta kursi va milliy emissiya darajasi bilan aniqlangan joriy hisobvaraq funktsiyasidan farq qiladi. Pulga bo’lgan talab tenglamasi pulga bo’lgan real talab tushunchasining kiritilishi bilan o’zgaradi, ya’ni pulga bo’lgan yalpi talab narxlar darajasiga mutanosibdir. Tenglama esa quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
M_d/P_d=L(i, y) (8)
bu erda Md/Pd – pulga bo’lgan real talab
Ish haqi to’lovlari 1 ga teng darajada indeksatsiya qilinganda, mehnat bozori tenglamasida emissiya darajasi faqatgina real valyuta kursiga qarab aniqlangan. Shunga muvofiq agar real valyuta kursi oshsa (ya’ni, real devalvatsiya o’rniga ega bo’lsa), unda emissiya pasayishi kerak, emissiya(u) real valyuta kursiga nisbatan manfiy funktsiyadir. Milliy emissiya tenglamasi esa quyidagi ko’rinishga ega:
y=-a₅ x a₆ (e_Pf/Pd), (9)
bu erda:
a₅ – jami iste’mol tovarlari hajmida import mahsulotlarining salmog’i;
a₆ – texnologiya va kapital zaxirasi darajasi;
Pf – xorij narxlari darajasi, fiksirlangan (barqaror, o’zgarmas) deb faraz qilinadi.
Bu holat sodir bo’lishiga sabab, farazga ko’ra emissiyaning o’zgarishi faqatgina real ish haqi to’lovlari o’zgarsagina amalga oshadi deb olinishidir. Biz real ish haqi to’lovlariga teskari mutanosiblikda bo’lgan milliy emissiya funktsiyasiga ega bo’lamiz, ya’ni
y= y (w/Pd), (10)
bunda, w/Pd – real ish haqi to’lovlari darajasidir.
Real valyuta kursiga teskari mutanosiblikda bo’lgan emissiya funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega:
y=y(e_Pf/Pd), (11)
Yuqoridagi ikki tenglamani tenglashtirsak, biz real valyuta kursining oshishi real ish haqi to’lovlarining ortishi bilan muvofiq bo’lishi lozim ekanligini keltirib chiqaramiz. Agar real valyuta kursida o’zgarishlar bo’lmasa, real ish haqi to’lovlari darajasida ham o’zgarish bo’lmasligi kerak.
To’lov balansi muvozanati sharoitida real valyuta kursi tenglamasi quyidagicha shaklga ega bo’ladi:
(e_Pf/Pd) = (a₂/a₁)y - (a₃/a₁)i (12)
bu erda:
(ePf/Pd) – real valyuta kursi;
P_d – milliy narxlar darajasi.
Ushbu tenglamaga asosan, aytish mumkinki, nominal valyuta kursi o’zgarishida real valyuta kursining o’zgarishi milliy narxlarning o’zgarish tezligi darajasiga bog’liq bo’ladi, ya’ni nominal devalvatsiya har doim ham real devalvatsiyaga olib kelmaydi. Masalan, milliy valyuta kursining o’sish darajasi ichki narxlar o’sish darajasidan yuqori bo’lsa, unda real valyuta kursi pasayadi, ya’ni milliy valyutada ifodalangan import tovarlari narxi milliy tovarlar narxlariga nisbatan oshadi. Ichki narxlarni istiqbolda tenglashtirish (iste’mol va indeksatsiya darajasi 1 ga teng) import tovarlarining yalpi iste’mol mahsulotlari hajmidagi hissasiga bog’liq ravishda import va milliy tovar narxlari o’rtasidagi o’zgarishlar davrida sodir bo’ladi. Agar valyuta kursining o’sish sur’ati ichki narxlarning o’sish sur’atidan past bo’lsa, unda import tovar narxlari milliy tovar narxlariga nisbatan kamayadi, shunga muvofiq nominal devalvatsiya bo’lishiga qaramasdan real devalvatsiya sodir bo’lmaydi. Va nihoyat, agar nominal valyuta kursi o’sish sur’ati ichki narxlar o’sish sur’ati bilan teng bo’lsa, unda real valyuta kursi o’zgarishi sodir bo’lmaydi. Narxlar va ish haqi to’lovlarini tenglashtirishni o’z ichiga olgan kengaytirilgan keynscha valyuta kursi nazariyasi to’g’risidagi fiklarni Arji va Selop (1979) hamda Dornbushlarning (1983) ishlaridan topish mumkin.