Mundarija kirish 3 1-bob. Valyuta munosabatlari va kurs siyosatining nazariy asoslari 5

Jahon valyuta tizimining tarkibiy elementlari¹¹

(taqqoslama tahlil)

JVT elementlari	Jahon valyuta tizmi
	Parij	Genuya	Brettonvuds		Yamayka
Rezerv valyuta	Oltin	Devizlar va oltin	AQSh dollari va ingliz funt sterlingi		SDR
O’zaro almashuv shartlari	Valyutalar o’zaro va oltinga almashadi	Oltin tarkib asosida valyutalar almashuvchanligi	Valyutalarning USD va oltinda ifodalangan paritetlar asosida almashuvi		paritetlar asosidagi almashuvi
Valyuta paritetlarining unifikatsiyalangan tartibi	Valyutalar oltin asosida almashadi	Valyutalar oltin asosida almashadi	Valyutalarning USD va oltinda ifodalangan paritetlar asosida almashuvi		SDRda ifodalangan paritetlar asosidagi almashuvi
Valyuta kurslari tartibining reglamentatsiyasi	Valyutalar “oltin nuqtalar” doirasida erkin suzadi	Valyuta kurslarining erkin suzishi	USDga biriktirilgan valyuta kursi		Valyuta kursi tartibini tanlash imkoniyati
Xalqaro valyuta likvidligining davlatlararo tartibga solinishi	Milliy oltin zahiralari	Maxsus barqarorlashtiruv fondlari	Davlatlar oltin valyuta rezervlari, XVFning rezerv kvotasi		Davlatlar oltin valyuta rezervlari, XVFning rezerv kvotasi
Xalqaro kreditlashtirish asosiy shakllarining unifikatsiyasi	Odatlar	Odatlar, Jeneva konventsiyasining veksel qonuni bo’yicha qarori (1930-1931 yy.)			Odatlar, Jeneva konventsiyasining veksel qonuni bo’yicha qarori (1930-1931 y.)
Xalqaro xisob-kitoblar asosiy shakllarining unifikatsiyasi	Odatlar	Xujjatli akkreditivlar uchun unifikatsiyalangan koida va odatlar, inkasso bo’yicha unifikatsiyalangan koidalar va chek bo’yicha qonun
Jaxon valyuta va oltin bozorlari tartibi	Jahon oltin bozorlari va valyutalarning o’zaro bog’liqligi	AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya oltin narxini belgilaydi	Oltining ikkita parallel bozori mavjud		Markazlashmagan oltin bozori, oltin sotuvi bo’yicha auktsionlar
Valyutani tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar	Davriy konferentsiyalar			XVF		XVF, “sakkizlik” majlislari, BMTning tashkilotlari XXKB

1979 yilning 13 martida esa Yamayka valyuta tizimining kichik turi -Evropa valyuta tizimi shakllangan. Uning maqsadlariga iqtisodiy integratsiyaga erishishni ta’minlash, Evropa barkarorligi xududini vujudga keltirish va umumiy bozor»ni dollar ekspantsiyasidan saqlash kiradi. Evropa valyuta tizimining tamoyillari esa quyidagicha:
1. Evropa valyuta tizimi evropa valyuta birligi - EKYuga asoslanadi.
2. Oltinning amaldagi rezerv aktivlar sifatida ishlatilishi.
3. Valyuta kurslarining tartibining belgilangan o’zaro tebranishlar doirasidagi valyutalarning «evropa valyuta iloni» shaklidagi so’zishiga asoslanishi.
4. Evropa valyuta tizimida valyutaning davlatlararo xududiy tartibga solinishi, markaziy banklarga valyuta interventsiyasi bilan bog’liq bo’lgan to’lov balanslarining vaqtinchalik daromadlarini qoplashga kreditlar ajratish yuli bilan amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, 1991 yili yangi valyutalarga bosqichma-bosqich o’tishni ko’zda tutuvchi Evropa ittifoki tug’risidagi Maastrix shartnomasi ishlab chiqilgan edi. Shu shartnomaga muvofik ravishda 1999 yili evro xududiga kiruvchi valyutasiga aylangan edi. Evro, shuningdek, 1:1 nisbatda EKYu ning urnini bosgan. 2002 yilning martida esa, milliy valyutalar muomaladan chikarilib, ishtirokchi-mamlakatlarning xo’jalik aylanmasi evroga butunlay o’tdi. Lekin, evro xududiga Buyuk Britaniya, Shveytsariya va Daniya mamlakatlari kirishni xoxlamadilar.
Shunday qilib, Buyuk depressiya (1929-1933 yillar)dan so’nggi xo’jalikni tiklash va uni rivojlantirish tajribasi shundan dalolat beradiki, valyutaning qattik, lekin okilona tartibga solinishi ijobiy okibatlarga olib keladi. Urushdan keyingi davr (1946-1960 yillar)da deyarli barcha mamlakatlarda valyuta nazorati tizimi joriy etilgan edi. Bunda hamma mamlakatlardagi umumiylik shunda ediki, iqtisodiyot butunlay tiklangunicha davlat halkaro iqtisodiy munosabatlarni va ular bilan bog’lik bo’lgan xisob-kitoblarni, shuningdek, sarmoya kapitali xarakatini valyuta kursi orkali tartibga solar edi. Masalan, urushdan keyingi davrda Frantsiyada uchta kurs mavjud edi:
1. Almashtirilmaydigan valyutalarda bajariluvchi savdo va nosavdo operatsiyalarga mo’ljallangan rasmiy kurs;
2. Almashuvchan valyutalarda to’lanadigan «asossiz» import uchun mo’ljallangan erkin bozor kursi;
3. Almashuvchan valyutalarda topshiriladigan eksport tushumi buyicha o’rtacha kurs.
Buyuk Britaniya esa, valyuta nazorati Markaziy bank tomonidan deyarli 1979 yilgacha amalga oshirilib kelgan. Urush boshida valyuta nazoratining joriy etilishi bilan funt sterling almashmaydigan valyutaga aylandi. Bunda turli mijozlar uchun xar xil valyuta xisob-raqamlarining murakkab tizimi tashqil etilgan edi. Ularga rezident, Amerika, Kanada, va o’tkazma xisob-rakamlar kirgan. O’tkazma xisob-rakamlar tizimi esa, funt sterlingning halkaro xisob-kitoblarda keng qo’llanilishini ta’minlab berdi.
Evropa mamlakatlarida inflyatsiya sharoitida valyuta kursini tartibga solishning amaliy usuli bulib, ikkilangan valyuta bozori tizimi hisoblangan. Uning mazmuni shundan iborat ediki, rasmiy bilan birgalikda erkin tebranuvchi kurslarning mavjudligidir. Boshkacha kilib aytganda, eksport va import uchun rasmiy va kapital xarakati hamda nosavdo operatsiyalari uchun moliyaviy ikkilangan valyuta bozori tizimi qo’llanib kelgan.
Masalan, 1971 yili Frantsiyada ikkilangan valyuta bozori joriy etilgan edi. Rasmiy bozordagi (shuningdek, xukumatning joriy operatsiyalari buyicha qo’llaniladigan) kurs belgilangan chegaralarda (dollar uchun 5,5125-5,5960 frank, valyuta koridori) ushlab turilgan. Bu bozor 1974 yilning 20 martigacha faoliyat ko’rsatdi. Ikkilangan valyuta bozori 1973-1974 yillarda Italiyada va 1971-1975 yillarda Argentinada xam mavjud edi.
Ko’pchilik mamlakatlarda eksport va nosavdo operatsiyalardan tushgan valyuta rasmiy idoralarga topshirilishi shart. Frantsiyada 1985 Yilgacha norezidentlar hisob -raqamlaridagi frantsuz franklarining AQSh dollariga amashuvi chegaralangandi. Rezidentlarning xorijiy valyutadagi Frantsiyadan tashqariga bo’lgan to’lovlari esa valyuta idoralari tomonidan nazorat kilingan. Xorijiy safardan kaytuvchi rezidentlar, o’z navbatida, bir oy ichida 1000 frankka teng bulgan xorijiy valyutani valyuta bozorida sotishlari shart edi.
Valyuta nazorati tizimiga, shuningdek, xorijiy valyutaning chetga chikarish va olib kirish tartibi kirgan. Ikkinchi jahon urushidan so’ng ko’pchilik mamlakatlarda valyutaning chetga chiqishiga cheklashlar joriy etilib, olib kirilishi esa cheklanmagan. Masalan, Pokistonda xorijiy valyutaning olib kirilishi cheklanmasdan, olib chikilishi esa rezidentlar uchun chetga chikishda ruyxatga olingan summa doirasida ruxsat etilgan. Chilida (shuningdek, Marokko, Koreya vo Ispaniyada) esa 1977 yilgacha eksport va nosavdo opeatsiyalardan tushgan valyuta idoralarga topshirilishi kerak.
70-yillarda suzuvchi valyuta kurslariga o’tishda valyuta siyosati soxasida shunga o’xshash va boshka muammolar mavjud edi. Shuni e’tiborga olish kerakki, xozirgi vaktda, bu muammolar MDX, mamlakatlarida ham mavjud. Ularnikning asosiylari quyidagilar xisoblanadi:
-birinchidan, halkaro valyuta munosabatlaridagi o’zgarishlarni muvofiqlashtirish davrida jahon valyuta tizimiga xech kanday soxaga zarar keltirmagan xolda kirish masalasi;
-ikkinchidan, milliy iqtisodiyotni tashqi inkirozga oid vaziyatlardan to’sish, iqtisodiyotning tarkibiy kayta kurilishida va barkarorlashtirishda ishlatiladigan xorijiy valyutaning etarli rezervini tashkil etish maqsadida mavjud valyuta vositalaridan yanada samarali foydalanish.
Rivojlangan mamlakatlarning ko’pchiligi Buyuk depressiya va urushdan so’ng rivojlangan mamlakatlar ishlatgan valyuta vositalarini qo’llagan. Shunday kilib, 1990 yilga kelib 32ta mamlakat valyuta kurslari yoki valyuta bozorlarining ko’pligini qo’llagan, 74ta mamlakat joriy to’lovlar soxasida cheklashlarni joriy etgan, 103tasi kapital xarakatini chegaralagan va 107tasi eksport tushumini valyuta idoralariga topshirilishini talab kilgan.¹
Shuni ta’kidash lozimki, valyutani nazorat kilish va tartibga solish sohasidagi rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatmokdaki, ularning qo’llanilishi fakat o’tish davrida samarali bo’lishi mumkin, chunki valyuta qurollarining ko’pini uzoq muddatda ishlatish iqtisodiyot va ichki pul muomalasida salbiy okibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun 80-yillar oxiridan boshlab rivojlanayotgan mamlakatlarning ba’zilari valyuta nazoratining aloxida vositalarini bekor kildilar. Ya’ni 90-yillarda Artentina, Gvatemala va Paragvayda, uchta valyuta kurslari o’rniga (Venesuelada turtta, Nigeriyada esa ikkitaning o’rniga) bittasi joriy etildi. Bu mamlakatlardagi yagona valyuta kursi milliy valyutaga bulgan talab va taklif asosida aniklanadigan bo’lib, shu mamlakatlarlar markaziy banklari tomonidan ba’zi xollarda tartibga solinib turdi.
Shuni e’tiborga olish kerakki, halkaro munosabatlar, halqaro huquq yordamida ham tartibga solinadi. U esa o’z navbatida, davlatning ichki munosabatlari reglamentatsiyasiga bilvosita ta’sir etadi. Bugungi kunda valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi halkaro shartnoma (konventsiya)larga qo’yidagilarni kiritish mumkin: Halkaro valyuta fondini tashqil etish to’g’rsidagi shartnoma (1944 yil), Halkaro xisob-kitob bankini tashqil etish tug’risidagi shartnoma. (1930 yil), Halkaro savdo arbitraji to’g’risidagi YuNISTRAL namunali qonuni, Halkaro o’tkazma veksellar va halqaro oddiy veksellar to’g’risidagi BMT ning Konventsiyasi (1988 yil) va boshkalar. Valyuta munosabatlariga tegishli bulgan halkaro odatlarga esa Xujjatli akkreditivlar tun unifikatsiyalangan qoida va odatlar, Inkasso buyicha unifikatsiyalangan qoidalar. Bundan tashkari, shuni esda tutish kerakki:

• 
  ba’zi davlat (Niderlandiya, Belgiya, Lyuksemburg)larda halkaro shartnoma milliy xukuk (konstitutsiyani xisobga olgan xolda) ustidan xukmronlikka ega;
  
• 
  boshka davlat (Germaniya, Avstriya, Vengriya, AQSh, Daniya, Finlyandiya, Irlandiya, Italiya, Shvetsiya, Buyuk Britaniya, Turkiya, Norvegiya, Islandiya, Lixtenshteyn, San-Marino, Ruminiya, Albaniya, Polsha, Litva) larda halkaro shartnomalar milliy qonun kuchiga ega;
  

Shunday qilib, bu bobda valyutani tartibga solish va nazorat kilishning nazariy asoslari ko’rib chiqildi. Keyingi bobda O’zbekiston Respublikasida bu soxadagi zamonaviy xolat taxlil kilinib, bunda mamlakatimiz oldida turgan muammolar yoritiladi.