Mundarija kirish 3 1-bob. Valyuta munosabatlari va kurs siyosatining nazariy asoslari 5

6-jadval
O’zbekiston Respublika valyuta birjasida chet el valyutalari savdolari hajmi, mln. AQSh dollari¹⁹

Davr	Ayirboshlash kursi (so’m/AQSh doll.)	Banklar		Markaziy bank
		sotib olingan	sotilgan		sotib olingan	sotilgan
1	2	3	4		5	6
2017 yil	x	6 217,0	3 369,2		902,2	3 750,1
Yanvar	3 265,0	459,7	73,9		7,9	393,7
Fevral	3 359,4	423,5	66,4		11,2	368,3
Mart	3 550,9	423,3	77,1		17,0	363,2
Aprel	3 696,9	474,4	139,4		55,0	389,9
May	3 816,6	462,0	90,9		21,3	392,4
Iyun	3 940,2	444,3	105,5		27,7	366,4
Iyul	4 059,3	492,6	89,6		29,6	432,6
Avgust	4 185,4	379,2	69,9		12,5	321,8
Sentyabr	8 074,2	475,0	826,7		372,9	21,2
Oktyabr	8 065,1	605,5	630,3		202,0	177,2
Noyabr	8 083,5	700,9	541,7		84,6	243,8
Dekabr	8 112,2	876,6	657,6		60,6	279,6
2018 yil	x	9 532,7	6 370,5		993,1	4 155,3
Yanvar	8 160,7	668,2	424,5		10,4	254,1
Fevral	8 179,7	602,1	394,9		4,8	212,0
Mart	8 121,9	752,0	597,0		89,8	244,8
Aprel	8 076,0	734,0	495,6		29,3	267,6
May	8 002,1	697,9	631,8		79,0	145,2
Iyun	7 880,7	736,4	730,1		129,7	136,1
Iyul	7 794,3	745,9	647,7		158,9	257,1
Avgust	7 809,0	775,1	523,3		196,0	447,9
Sentyabr	8 016,4	1 045,5	271,9			773,6
Oktyabr	8 219,1	975,7	498,7		39,5	516,5
Noyabr	8 287,5	964,3	464,1		54,2	554,5
Dekabr	8 328,8	835,5	690,8		201,4	346,0

Yuqoridagi jadvalda 2017-2018 yillardagi O’zbekiston Respublika valyuta birjasida chet el valyutalari savdolari hajmi keltirilgan. 2018 yilda 2017 yilga qaraganda sotib olingan va sotilgan valyutalar xajmi oshganligini ko’rishimiz mumkin.

Endi biz mamlakatimizdagi etakchi tijorat banklaridag biri bo’lgan ATB “Mikrokreditbank” banki valyuta operatsiyalarini amaldagi holati tahlilini ko’rib chiqamiz.
7-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar tijorat xususiyatiga ega bo’lmagan aktivlar va majburiyatlarni baholashda, pul oqimlarini prognozlashda muhim ahamiyatga egadir. Bank faoliyatiga ta’sir etuvchi barcha boshqa ko’rsatkichlar o’zgarmasdan qolganda so’mga nisbatan valyuta kursi harakatining ma’lum bir miqdorda o’zgarishi bank daromadlariga ta’sir darajasi qanday bo’lishini o’zida ifodalaydi. Salbiy ta’sir bank foydasi yoki kapitali bilan bog’liq hisobotda ularning kamayishi bilan ask etsa, ijobiy ta’sir aksincha ko’payish bilan ko’rsatiladi.
7-jadval
ATB “Mikrokreditbank”ning daromad va xarajatlarini valyuta kursiga ta’sirchanligi (“+” foyda; “-” zarar, mlrd. so’mda)²⁰

Yillar	USD		EUR
	Valyuta kursining 10%ga ko’tarilishi (+)	Valyuta kursining 10%ga tushishi (-)	Valyuta kursining 10%ga ko’tarilishi (+)	Valyuta kursining 10%ga tushishi (-)
2018	2,0	-2,0	2,5	-2,5
2017	4,3	-4,3	1,2	-1,2

6-jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2018 yilda 1 AQSh dollarining so’mga nisbatan kursining 10%ga ortishi bank daromadining 2 mlrd. so’mga ko’payishiga, 1 evroning so’mga nisbatan kursining 10%ga ortishi esa bank daromadini 2,5 mlrd. so’mga ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Mazkur ko’rsatkilarni 2017 yil bilan taqqoslanganda AQSh dollari bo’yicha 2,3 mlrd. so’mga kamayganini, evro bo’yicha esa, o’zgarish 1,3 mlrd. so’mga kamayganligini kuzatish mumkin. Bu esa, bankning xorijiy valyutadagi aktivlari divetsifikatsiyasi ortganligini, bank daromadi evroga nisbatan so’mning kursini o’zgarishiga ko’proq bog’liq bo’lib qolayotganligini aniqlash mumkin.

Mamlakatimizning keng imkoniyatlarini amalda qo’llanilgani bois va hukumatimiz tomonidan bosqichma–bosqich amalga oshirilayotgan islohatlar natijasi o’laroq respublika eksport salohiyati, uning strukturaviy tarkibi ham o’zgargan holda kengayib miqdor jihatidan oshib bormoqda. Bu esa o’z navbatida ichki valyuta bozoriga xorijiy valyutalar taklifini oshishiga olib keladi.
Valyuta bozori orqali valyuta kursiga ta’sir qilishning yana bir yo’li bu milliy valyuta devalvatsiyasidir. Devalvatsiya – bu milliy valyuta kursining xorijiy valyutaga nisbatan pasayishini anglatadi. Buni amalga oshirishning asosi bo’lib, milliy valyuta kursining real valyuta kursiga nisbatan yuqori bo’lishi hisoblanadi²¹. Valyutaning devalvatsiya qilingan- lik darajasini topishda quyidagi formuladan foydalaniladi:


D = ((Ks-Kn) / Ks) x 100;
Bu erda: D – devalvatsiya foizda;
Ks – yangi kurs;
Kn – eski kurs.
Devalvatsiya – mamlakat to’lov balansi salbiy bo’lganida va inflyatsiya darajasining yuqori bo’lganida qo’llaniladi. Devalvatsiyaning kelib chiqishiga ikkita omil ta’sir ko’rsatadi:

• 
  Eksportni rag’batlantirish zaruriyati tug’ilsa;
  
• 
  Rasmiy valyuta kursi bilan milliy valyuta real kursining o’rtasida farq yuzaga kelsa.
  

Mamlakat to’lov balansi holatining yomonlashuvi kuzatilgan holatda devalvatsiya siyosati qo’llanilsa iqtisodni rivojlanishiga sezilarli darajadagi oqimni yuzaga keltiradi va importning ma’lum ma’nodagi oshishini keltirib chiqaradi. Shu bois, agarda mamlakat iqtisodiy vaziyatida milliy valyuta devalvatsiyasini talab qiluvchi omillar vujudga kelsa, ushbu davlatda devalvatsiyani tezda amalga oshirish kerak. Chunki, bu davlat iqtisodiyotining yangi bosqichga chiqishiga zamin yaratadi. Aksincha, valyuta kursi sun’iy ushlab turilsa bu iqtisodga salbiy ta’sir o’tkazadi.
Revalvatsiya – bu devalvatsiyani aksi bo’lib, milliy valyuta kursining xorijiy valyuta kurslariga nisbatan oshishi tushiniladi. Revaltsiya asosan qattiq valyutalar bo’yicha qo’llaniladi. Buning qo’llanilishi sababi bo’lib inflyatsiya darajasining juda pastligi va milliy kompaniyalarning jahon bozorlaridagi kuchli raqobatga kirishishlari hisoblanadi. Amaliyotda revalvatsiya devalvatsiyaga nisbatan ancha kam qo’llaniladi.
Shunday qilib, milliy valyuta almashuv kursiga juda ko’p omillar o’z ta’sirini o’tkazar ekan, shu bilan birga O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki milliy valyuta almashuv kursini doimiy nazoratda ushlab turgani holda belgilangan parametrlarda bo’lishini ta’minlashda o’z instrumentlaridan foydalanishi mumkin.

2.2. O‘zbekiston Respublikasi valyuta bozorining joriy holati tahlili

Valyuta bozori valyuta siyosatining umumiy kontekstida cheklangan mustaqil ahamiyatga ega, eng muhimi, u o‘zida ishlab chiqarish, savdo va kapitallar harakatidagi tendentsiyalarni aks ettiradi. Har qanday rivojlangan davlatning milliy valyuta rejimi valyuta kursini o‘rnatish tartibi va konvertirlash masalalarni qamrab oladi.

Jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliya bozorlaridagi holat hamda nufuzli markaziy banklar tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatidagi noaniqliklar rivojlanayotgan davlatlarda samarali soliq-byudjet va pul-kredit siyosatini yuritishni murakkablashtirmoqda.
Shuningdek, dunyoning etakchi import va eksport qiluvchi mamlakatlari tashqi savdo aloqalaridagi keskinliklar hamda Rossiya va dunyoning bir qator neft eksport qiluvchi davlatlarga AQSh hukumati tomonidan qo’llanilgan iqtisodiy sanktsiyalar rivojlanayotgan mamlakatlarga xalqaro investitsiya oqimlarining kechikishiga va pirovardida ular milliy valyutalarining qadrsizlanishiga olib kelmoqda.
Jumladan, joriy yil boshidan davom etib kelayotgan AQSh va Xitoy savdo munosabatlarining keskinlashuvi hamda 2018 yilning o’zida AQSh Federal rezerv tizimi tomonidan qayta moliyalash stavkasining uch marotaba oshirilishi²² dunyoning boshqa markaziy banklarini o’z pul-kredit siyosati yo’nalishini qaytadan ko’rib chiqishga undamoqda va bu ushbu markaziy banklar tomonidan neytral ahamiyatdagi pul-kredit siyosati olib borilishini qiyinlashtirmoqda.
2018 yilning 10 oyi yakunlari bo’yicha AQSh dollar indeksi 5,4 foiz bandga ko’tarildi va aksariyat valyutalarga nisbatan qadri oshdi (2-rasm).