Mundarija Kirish 1 bob. Avtomobillarda yuklarni tashish jarayonini nazariy asoslari

Ishning maqsadi: YUklarni tashish jarayonida avtomobillar ishini nazorat qilishda xorijiy tajribalarni O`zbekiston Respublikasida qo`llanilishini tashkil etish.
Ishning vazifalari:

• 
  Yuklarni tashishning o’ziga xos xususiyatlari
  
• 
  Yuklarni tashuvchi avtomobil transport vositalari turlari va vazifalari
  
• 
  Yuklarni tashishda qo’llaniladigan ortish-tushurish vositalari tavsifi
  
• 
  Yuklarni tashishda avtomobil transporti va kuzatib borish vositalarining ish ko’rsatkichlarini muvofiqlashtirish
  
• 
  Yuklarni tashishda avtomobil transporti va ortish tushurish vositalarining ish ko’rsatgichlarini o’zaro muvofiqlashtirish
  

1 bob. Avtomobillarda yuklarni tashish jarayonini nazariy asoslari

1. 
   Yuklarini tashishning o’ziga xos xususiyatlari
   

Qishloq xo‘jaligi yuklarini tashish xo‘jalik ichida va xo‘jalik tashqarisida tashish bo‘yicha farqlanadi. Xo‘jalik ichida tashish odatda qishloq xo‘jalik tashkilotiga qarashli transport vositalarida amalga oshiriladi. Xo‘jalik tashqarisidagi tashish odatda maxsus avtoxo‘jaliklar tomonidan amalga oshiriladi.
Qishloq xo‘jaligi yuklarini tashish qator xususiyatlarga ega bo‘ladi, ya’ni: hosilni yig‘ib olishning mavsumiyligi, tashiladigan yuk oqimi va hajmining o‘zgaruvchanligi, hosilning o‘rib-yig‘ishtirib olish davrining qisqaligi, pishish davrining notekisligi, tuproq- iqlim sharoitning o‘zgaruvchanligi, hosildorlikning bir xil emasligi, transport vositalarining yuk ko‘tara olish qobiliyatidan to‘la foydalana olinmasligi, yo‘l sharoitining yomonligi, hosil hajmikorliginingpastligi, transport vositalariningog‘irsharoitdaishlashivaboshqalar.Bunday sharoitda qishloq xo‘jalik yuklarini tashishni tashkil etish o‘ta murakkab hisoblanadi. Chunki, hosilni yig‘ib olish va tashish mavsumida deyarli 75 dan ortiq turdagi qishloq xo‘jalik yuklari nomenklaturasi bo‘lib, namlik, bosim va issiqlik darajasining ta’siri, yuklash-tushirish ishlari ostida ko’p (16 % gacha) qishloq xo‘jaligi yuklari o‘zining xususiyatini yo‘qotadi, sifati buziladi.
Paxtachilikda transport vositalarining yuk tashish hajmi har gektar shudgor hisobiga 30...80 tonna/km ni tashkil qiladi. Aniq sharoitlarga qarab har qaysi 100 gektar shudgorga qarab 0,5.1,5 birlik shartli transport, paxta hosilini tashishda qo‘shimcha ravishda 3,2 dona 2-PTS-4-793 pritsepi talab qilinadi.Transport yuklarini qariyb 75% xo‘jalik ichida, ya’ni yaqin masofagatashiladigan yuklarni tashkil etadi. Transport va yuk ortish-tushirish ishlari paxta yetishtirishda sarflanadigan barcha mehnatning 20.30 % va energiya sarfining 30 % gacha to‘g‘ri keladi.
Yuklar va ularning turlarihududlarda yuk tashish xususiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

• 
  Tomorqalarda (fermer xo‘jaligi ichida) - 1.3 km masofada yuk tashish; Bunda yem-hashak va poliz mahsulotlarini omborga, chorva mahsulotlari va chiqindilarni 1-3 km gacha masofaga tashish tushuniladi. Bunday hollarda asosan traktor transport vositalari ishlatiladi.
  
• 
  Xojalik ichida- 3.25 km masofada yuk tashish; Bunda urug‘lik materiallar, har xil mahsulotlar, o‘g‘itlar, qo‘rilish materiallari, neft mahsulotlari va xizmatchilarni ishga olib borish va kelish tushuniladi. Bunday hollarda traktor va avtomobil transport vositalari ishlatiladi.
  
• 
  Xo‘jalik tashqarisida 25.100 km masofagacha YUk tashish. Bunda Davlat topshirish punktlari, temir yo‘l stansiyalari yoki kema pristanlaridan iste’molchilarga jo‘natish uchun tashiladigan yuklar tushuniladi. Bunday yuklarga Davlat zaxiralaridan olinadigan urug‘lik materiallar, ozuqa-em, ehtiyot qismlar, qishloq xo‘jaligi mashinalari, o‘g‘itlar, neft mahsulotlari, qurilish materiallari va boshqa yuklar misol bo‘ladi. Bunday hollarda traktor transport vositalaridan K-700, K-701, T-150K, avtomobillar va maxsus furgonlardan foydalaniladi.
  

Yuk tashishni tashkil qilinishiga ko‘ra transport ishlari texnologik operatsiyalarga va umumtransport ishlariga bo‘linadi. Transport yuklari deb har qanday tashish uchun yuklangan va qabul qlib oluvchiga topshirishga olib kelingan narsaga aytiladi. Yukning turi asosiy omil bo‘lib, harakatdagi vositaning turini tanlashga aniqlik kiritish, foydalanish sharoiti va yuklash-tushirish ishlarini bajarish uslubini qabul qilishga xizmat qiladi.
Yuklar yuklash-tushirish usuliga ko‘ra - donali, to‘kiluvchi va qo‘yiluvchi yuklarga turlanadi. Donali yuklar tarali va tarasiz bo‘ladi. Yuklarni tarada tashishda og‘irligining ikki ko‘rsatkichi qo‘llaniladi: netto va brutto. NETTO-yukning o‘zini og‘irligini, BRUTTO- yukning tara bilan birga og‘irligini bildiradi.
Tayyorlangan materiali bo‘yicha taralar temirli, yog‘ochli, shishali, tekstil matoli, qog‘oz-kartonli, savatli va boshqa turlarda bo‘ladi.Mustahkamligi bo‘yicha taralar qattiq (yashiklar, bochkalar, sig‘imlar va boshqalar), yumshoq (tekistil matoli qoplar, yarimetilenli xaltalar, qog‘oz qoplar va boshqalar) va yarim qattiq (savatlar, setkalar va boshqalar) turlarda bo‘ladi.
Taralar bir martalik va ko‘p marta ishlatiladigan turlarda bo‘ladi.
Taralar bir xil turdagi yuklarni tashuvchi (tuxum setkasi, oyna tashuvchi tara, shisha butilkalarni tashuvchi tara va boshqalar), barcha turdagi yuklarni tashuvchi (bochkalar, konteynerlar, yashiklar va boshqalar) turlarga ham bo‘linadi.
Tashish sharoiti va saqlashga ko‘ra yuklar oddiy va o‘ziga hos turlarga bo‘linadi.
Oddiy yuklarga tashish, yuklash-tushirish va omborlarda taxlab saqlashga maxsus sharoitlar talab qilmaydigan va bortli avtomobillarda tashish mumkin bo‘lgan yuklar kiradi.
O‘ziga hos yuklar yuklash-tushirishda, tashishda, saqlashda saqlanishi va havfsizligi uchun alohida tadbirlarni talab qiladigan yuklar hisoblanadi.
Bunday yuklar gabaritsiz, uzun o‘lchamli, katta og‘irlikdagi, havfli, tez ayniydigan (buziluvchan), ma‘lum sanitar sharoitlarga rioya qilishni talab qiladigan yuklar hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligi yuklari o‘zining har xilligi bilan boshqa yuklardan farq qiladi. Qishloq xo‘jaligi yuklarini shartli ravishda quyidagi sxema bo‘yicha turlash mumkin.
Yuklar fizik-mexanik hossalariga ko‘ra quyidagicha bo‘lishi mumkin:

• 
  Qattiq
  
• 
  Suyuq;
  
• 
  Yarim suyuq;
  
• 
  Gazsimon
  

Yuklar o‘lchami bo‘yicha quyidagi yuklarga bo‘linishi mumkin:
Gabaritli (uzunligi 3 metrgacha);

1. 
   Yuk ko‘tarish kuchidan foydalanish darajasi bo‘yicha transport vositalari 5 ta yuk sinfiga (O‘zbekiston hududida 4 ta) bo‘linadi:
   

• 
  sinf - K = 1;
  
• 
  sinf- K = 0,99-0,71;
  
• 
  sinf- K = 0,70-0,51;
  
• 
  sinf - K = 0,50-0,41;
  
• 
  sinf - K = 0,40-0,31; (O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston, Ukraina davlatlaridan tashqari).
  

Yirik gabaritli (3 metrdan ortiq, kengligi 2.. .2,5 m, balandligi)
Qishloq xo‘jaligi yuklari bir qancha ko‘rinishda tasniflanishi mumkin(1-rasm). Tez buziluvchan yuklar guruhiga qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan har xil turdagi mahsulotlar, (g‘alla, sabzavotlar, ho‘l mevalar, chorvachilik mahsulotlari va hokazo), o‘g‘itlar, ekin mahsulotlari, qishloq xo‘jalik mashinalari uchun yonilg‘ilar va har xil turdagi fermer xo‘jaliklari mahsulotlari kiradi.Tez buziluvchan yuklarfizik-mexanik va bioximik xususiyatlariga ko‘ra; transport vositalarining yuk ko‘tarish qobiliyatidan foydalanish darajasiga ko‘ra; ortish-tushirish ishlarini bajarish qulayligiga ko‘ra; tashish zarurligi va davriyligi ko‘ra; tashish ommaviyligi va sharoitiga ko‘ra sinflanadi.
Fizik-mexanik xususiyatigako‘ra yuklar turli xil bo‘ladi: qattik, suyuk, yoki quyuluvchi (sut, ammiak suvi, suyuk, yonilg‘i va boshqalar.) xamda gaz holatida bo‘lishi mumkin.Fizik-mexanik xususiyatiga ega tez buziluvchan yuklarga tabiiy ko‘mirni, avtomobil' ko‘zovi konstruksiyasiga, rama mustaxdamligiga ishkalanish koeffisienti yon tomonga bosim bilan ta'sir etuvchi yuklarni ham kiritish mumkin. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 70% ga yaqini uyib tashiluvchi sochiluvchi yuklar turiga mansub hisoblanadi.