Mundarija Kirish 1 bob. Avtomobillarda yuklarni tashish jarayonini nazariy asoslari

Qishloq xo’jaligida logistika tizimini vujudga kelishi
Iste'molchilarning oziq-ovqat xavfsizligi va sifati bilan bog'liq tashvishlari hamda chakana sotuvchilarning katta hajmdagi izchil va ishonchli mahsulotga bo'lgan talablari tufayli ishlab chiqarish va ta'minot zanjirini boshqarishning roli butun dunyo bo'ylab ortib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlarda qayta ishlash, saqlash va qayta ishlash jarayonida mahsulot yo'qotishlari (hosildan keyingi yo'qotishlar) odatda kichik bo'ladi, chunki uskunaning samaradorligi, yaxshi saqlash joylari va muhim o'zgaruvchilar malakali va o'qitilgan xodimlar tomonidan nazorat qilinadi. So'nggi paytlarda qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat logistikasi kontseptsiyasi ishlab chiqilmoqda, chunki oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni rejalashtirish, dalalar va tomorqalardan birlamchi mahsulotlarni jismoniy yig'ish, turli darajadagi qayta ishlash va saqlash, qayta ishlash, qadoqlash va saqlash uchun yanada samarali va samarali boshqaruv tizimi talab qilinadi.Oziq-ovqat ta'minoti zanjirida fermerlar, sotuvchilar(agentlar), ulgurji sotuvchilar, qishloq chakana sotuvchilari, etkazib beruvchilar va transportchilar kabi ko'plab manfaatdor tomonlar ishtirok etadilar. Barcha darajalarda ma'lumot oqimi va mahsulotlarni boshqarish zanjir bo'ylab oziq-ovqat sifatini saqlab qolish uchun muhim ahamiyatga ega. Fermer xo'jaliklaridan iste'molchilarga kirish resurslari oqimini batafsil tavsiflash va logistika bilan bog'liq muammolar uchun tegishli yechimlarni ishlab chiqish uchun har bir kichik jarayondagi cheklovlarni aniqlash kerak.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda kichik fermer xo'jaligini rivojlantirish transport strategiyalariga juda sezgir hisoblanadi. Ko'pgina yakkalangan fermerlarning qashshoqlikdan qutulish imkoniyati kam, chunki ularning potentsial marketing faoliyati transport vositalarining yetarli emasligi yoki yomonligi tufayli to'sqinlik qiladi. Qishloq transportini rejalashtirish odamlarning ehtiyojlarini imkon qadar uy xo'jaliklari darajasida qondirishi kerak. Bunday yaxshi rejalashtirilgan transport tizimi kichik xo'jaliklarga tirikchilikdan kichik tijorat dehqonchiligiga o'tish imkonini beradi. Bu ularga ekinlarni yanada samarali yig'ib olish va sotishga yordam beradi, mashaqqatli ishlarni kamaytiradi va muloqotni osonlashtirish orqali ijtimoiy integratsiyani rag'batlantirish va hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi. Yo'l infratuzilmasi (shu jumladan oziqlantiruvchi yo'llar, yo'llar va yo'llar), omborxonalar va transport xizmatlarining mavjudligi harakatchanlikni oshiradi va ishlab chiqarishni rag'batlantiradi.
Don yetkazib berish zanjirida logistikaning tutgan o’rni
So'nggi 20 yil ichida tovarlar oqimi, asosan, tovarlar miqdorining ko'payishi hisobiga emas, balki ishlab chiqarish tizimlarini ixtisoslashtirish va markazlashtirish va marketingning globallashuvi kabi boshqa omillar tufayli sezilarli darajada oshdi (Gebresenbet va Ljungberg, 2001). Qishloq xo'jaligi tovarlari transporti yuklarni tashishning muhim tarkibiy qismidir. Masalan, xalqaro dengiz savdosining qariyb 13% don transporti hisoblanadi (Gebresenbet va Ljungberg, 2001). Don yetqazib berish transporti umuman qishloq xoʻjaligi transportining asosiy tarkibiy qismi boʻlib, u fermer xoʻjaligidan omborga/terminallarga, fermer xoʻjaliklari oʻrtasida, terminallar oʻrtasida, fermer xoʻjaliklari va terminallardan yem-xashak sanoati va tegirmonlarga hamda terminallardan eksport uchun portlarga tashishni oʻz ichiga oladi.
Yuk avtomobilining umumiy og'irligining qonuniy chegarasi tufayli haydovchilar yuk og'irligini hisoblashlari kerak va ortiqcha yuk tufayli haqiqiy yuklarning qonuniy maksimal yuklardan oshib ketishi odatiy hol emas. Shvetsiyadagi amaliy tadqiqot (Gebresenbet va Ljungberg, 2001) shuni ko'rsatdiki, o'rim-yig'im mavsumida donni tashish yo'nalishlari uchun yuk darajasi etkazib berish punktida 95% ga etadi.
Ushbu mualliflar, shuningdek, don bilan bog'liq transport marshrutlarida motorning keraksiz/asossiz bo'sh turishi to'xtash vaqtining 30% dan ortig'i aniqlanganligini ta'kidladilar. Ular, shuningdek, don tashish yo'nalishlarini optimallashtirishdan oldin va keyin don tashish paytida transport vositalaridan chiqadigan chiqindilarni hisoblab chiqdilar. Bundan tashqari, sut va go'sht kabi boshqa qishloq xo'jaligi mahsulotlariga nisbatan donni tashish yo'llarini optimallashtirish orqali dvigatelning ishlamay qolishi va chiqindilarni kamaytirishini ko'rsatganlar. Atmosfera chiqindilari Gebresenbet va Oostra (1997) tomonidan ilgari ishlab chiqilgan simulyatsiya modeli yordamida hisoblab chiqilgan, bunda quyidagi parametrlar hisobga olingan: avtomobil turi, vaqti (yuklash; tushirish va bo'sh turish); tovar turi; yuk ko'tarish qobiliyatidan foydalanish darajasi; transport masofasi; avtomobil tezligi; xavfsizlik va yetkazib berish punktlarining geografik joylashuvi; transport vositalaridan havoga chiqadigan chiqindilarni yo'naltiradi.
Mavsumiy ta'sirlarni minimallashtirish uchun fermer xo'jaligi darajasida ishlab chiqarish va buyurtmalarni rejalashtirish transportni rejalashtirish va muvofiqlashtirish uchun sharoitlarni yaxshilaydi (Gebresenbet va Ljungberg, 2001). Rivojlanayotgan mamlakatlarda don yig'uvchilar mamlakat ichida donni tijoratlashtirish va ortiqcha mahsulotni eksport qilish uchun javobgardir. Garchi bu don yig'uvchilar ba'zi mamlakatlarda davlat organi tomonidan norasmiy hisoblansa ham, ular don yetkazib berish zanjirida muhim rol o'ynaydi.

3-Jadval.

Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining tashish jarayonlari bilan bog’liq ko’rsatkichlar

Tavsifi	Yo’nalishlar soni	Optimallashishdan avvalgi masofa (km)	Optimallashishdan avvalgi vaqt (soat)	Motor ishlamay qolish holati (foiz)	CO2 ifloslanishini kamaytirish (foiz)
Don yetqazib berish	45	4995	97	36	6.3
Sut yetqazib berish	60	6357	185	65	6
Kundalik turmush mahsulotlarini yetqazib berish	28	2234	92	3.5	22
Hayvonlar yetqazib berish	15	2750	46	1.6	18
Go’sht yetqazib berish	17	1638	62	4.6	17

Manba: Gebresenbet va Lyujenburg, 2001
G'alla transporti tizimlarida yem-xashakni fermer xo'jaliklariga yetkazib berish uchun orqaga tashishdan foydalanish mumkin (Gebresenbet va Ljungberg, 2001). Fermer xo‘jaliklaridan g‘alla tashish o‘rim-yig‘im mavsumida jamlangan bo‘lsa-da, o‘g‘it va boshqa ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berishni g‘alla transporti bilan muvofiqlashtirish imkoniyati mavjud, ya’ni dehqonlar g‘allani quritib, yetkazib berilgunga qadar fermer xo‘jaligida saqlashlari mumkin. O'rim-yig'im mavsumida g'alla yetkazib berishning intensivligi avtomobil resurslari va transportni rejalashtirishda quvvat muammolarini keltirib chiqaradi. Mavsumiy ta'sirlarni minimallashtirish uchun fermer xo'jaligi darajasida ishlab chiqarish va buyurtmalarni rejalashtirish transportni rejalashtirish va muvofiqlashtirish uchun sharoitlarni yaxshilaydi (Gebresenbet va Ljungberg, 2001). Rivojlanayotgan mamlakatlarda don yig'uvchilar mamlakat ichida donni tijoratlashtirish va ortiqcha mahsulotni eksport qilish uchun javobgardir. Garchi bu don yig'uvchilar ba'zi mamlakatlarda davlat organi tomonidan norasmiy hisoblansa ham, ular don yetkazib berish zanjirida muhim rol o'ynaydi. Donni tijoratlashtirish uchun uni alohida fermerlardan mahalliy chakana savdo uchun arzonga olib o'tilishi mumkin bo'lgan muhim o'lchamgacha yig'ish mumkin va ortiqcha mahsulot boshqa joylarga yuqori narxlarda eksport qilinishi mumkin (Gebresenbet va Oodally, 2005).
Yukning massasi yoki sonini aniqlash yukni jo‘natuvchida va yukni oluvchida bir xil usulda amalga oshiriladi. Tashish uchun yukni qabul qilib olishda massani aniqlash uchun butun yukning og‘irligini tarozida tortish zarur. Yukning alohida qismlarini tortish yo‘li bilan uning umumiy massasini aniqlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Avtotransport vositalari taroziga soatiga 5 kilometrdan ortiq bo‘lmagan tezlikda yaqinlashadi. Avtotransport vositalari to‘xtamagan holda (yurgan holda) va dvigatel ishlab turgan vaqtda avtomobil tarozilarida tortish taqiqlanadi. Avtotransport vositasini taroziga qo‘yishda uning orqa o‘qi platforma chekkasidan 300 mm yaqinlikda bo‘lmasligi kerak. Avtopoyezdlarni taroziga tortishda butun avtopoyezdni taroziga qo‘yish zarur. Agar platformaning o‘lchami butun avtopoyezdni qo‘yish imkonini bermasa, u holda avtotransport vositasi va tirkama alohida tortiladi. Bunda avtotirkamaning yakka shoti erga tegmasligi kerak. Yuklarni idishda, o‘ramda yoki mayda partiyalar bilan tashishga tayyorlashda yukni jo‘natuvchi har bir yuk o‘rnini markalash huquqiga ega. Yukka tovar-transport yuk xatlari ma’lumotlari markalashga muvofiq bo‘lishi kerak. Yukning xossasini ko‘rsatish va yukni ortish (tushirish), tashish yoki saqlashning maxsus shartlariga rioya etish zarur bo‘lganda yukni jo‘natuvchi maxsus markirovkani (manipulatsiya belgilarini) bosishi zarur.
Ogohlantiruvchi yozuvlar, agar yuk bilan munosabatda bo‘lish usulini manipulatsion belgilar bilan ifodalash mumkin bo‘lmagan taqdirda qo‘llaniladi. Markalash yorliqlari idishga eng qulay, yaxshi ko‘rinadigan joylarga ishonchli mahkamlanishi zarur. Yuklarni idishsiz, uyum yoki to‘kilgan holda tashishda markirovka amalga oshirilmaydi. Yukni jo‘natuvchi bir yukni oluvchiga yuboriladigan furgon, konteynerlar, konteyner-tsisternalar va tsisterna tipidagi kuzovli avtotransport vositasini tamg‘alash, yashiklar, qutilar va boshqa idishdagi mayda donali tovarni esa, tamg‘alash yoki banderol qilish huquqiga ega. Yukni tamg‘alash yoki banderol qilish holati tovar-transport yuk xatida qayd etiladi. Bir necha manzillar bo‘yicha tashiladigan yukning saqlanishini ta’minlash uchun yukni tashuvchi kuzovni alohida tamg‘alangan seksiyalarga ajratish imkonini beradigan to‘siqlar o‘rnatishi mumkin. Yukni jo‘natuvchi tomonidan tamg‘alangan yuk yukni tashuvchi tomonidan yukni oluvchiga yukning massasi, holati va yuk o‘rinlari soni tekshirilmasdan topshiriladi. Kuzovni tamg‘alash yukka yaqinlashish va avtotransport vositasi kuzovi, konteyner, konteyner-tsisterna, seksiya yoki alohida yuk o‘rnidan tamg‘aning butunligini buzmasdan tamg‘ani olish imkoniyatini berishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Yuklarni banderol qilish o‘ramning butunligini buzmasdan yukka yaqinlashishni istisno qilishi kerak. Yuk tushirish punktiga kelgandan keyin yukni oluvchi va haydovchi kelishuv bo‘yicha yukni tarozida takroran tortadi va qayta hisoblaydi.

2.