|
Ma’naviyat – insonlarning o‘zaro munosabatlari, ularning hayotiy tajribalari davomida shakllangan va rivojlangan qadriyatlar tizimi. Inson ma’naviyatini o’zini shaxs sifatida anglagandan boshlab, umrining oxirigacha shakllantiradi va rivojlantirib boradi. Insonning o‘z ma’naviyatini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoji cheksizdir. U insonning butun ongli faoliyati davomida shakllanadi, rivojlanadi. Shu ma’noda ma’naviyat insonning ongliligini, qobiliyatini va intilishlarini ham o‘z ichiga oladi. Ma’naviyat insonning botiniy dunyosini o‘zida ifoda etuvchi tushuncha. Inson botininy dunyosini gavhar to‘la tubsiz dengizga qiyoslash mumkin. Ma’naviyat insonning ruhiyati, o‘z-o‘zining anglashi, did-farosati, adolatni razillikdan, yaxshilikni yomonlikdan, go‘zallikni xunuklikdan, oqillikni johillikdan ajrata bilish qobiliyatini, aql-zakovati, ularni amalga oshirish yo‘lida ongli faoliyat ko‘rsatish va intilishi. Ma’naviyatni moddiy kuchga aylanishi har bir insonning xatti-harakatlarida, o‘zligini qaysi darajada anglashida, o‘zining oila va jamiyatdagi o‘rnini tushunishida, Vatan va millatga munosabatida namoyon bo‘ladi.
Tilshunoslik nuqtayi nazaridan “ma’naviyat’’ semasi “inson”, “ong’’, ’’o‘zbekona’’, “qadriyat’’, ’’milliylik’’, ’’ruhiyat’’, ’’poklik’’, ’’vijdon’’, ’’qalb’’, ’’mehr’’, ’’iroda’’, ’’kuch’’, ’’g‘urur’’, ’’komil’’, ’’e’tiqod’’ kabi sememalardan iborat va bu sememalar inson ma’naviyatining kamoloti jarayonida yanada ortib borishi mumkinligi diqqatga sazovordir.
Demak, ma’naviyat sistemasining mohiyati uning tarkibiy qismlarini aniqlash yo‘li bilan ochiladi. Masalan, e’tiqod, odob, vijdon, ma’rifat, sabr, hayo, ibo, vafo, sadoqat, or-nomus, izzat, poklik, oriyat, sodiqlik, ishonch, insof, diyonat, kamtarlik, mehnasevarlik, mardlik, odamiylik, saxiylik, odillik, mukammal, mehribon, shafqatli, mo‘min-qobil, iroda, insof, bag‘rikenglik, samimiylik, xushmuomalalik, erkinlik, insonparvarlik, qahramonlik, totuvlik, adolat, madaniyat kabi sistemalar ham o‘z ichiga yana bir nechta guruhlarga bo‘linadi. Masalan, e’tiqod: ishonch, iymon, diyonat, poklik; ma’rifat va ruhiyat kabi turlarga bo‘linadi. Ma’naviyat ana shunday keng tushuncha va uning barcha ma’nolarini tadqiq qilish kerak. Xususan, “Ma’naviyat” leksik-semantik kategoriyasining “sabr” ma’noviy guruhiga oid birliklarning semantik kategoriyasi haqida to‘xtalib o‘tamiz. “Sabr” leksemasini ma’noviy munosabatidan kelib chiqib 3 guruhga ajratish mumkin:
1. Dunyoviy sabr bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalar guruhi
2. Diniy tushunchalar bilan bog‘liq bog‘liq bo‘lgan “sabr” guruhi
‘’Sabr’’ leksemasi chegarasiga chidam, bardosh, iroda, matonat, qanoat, bardosh, toqat, to’zim, shukr qilish, sadoqat, vafo, shoshmaslik, dosh berish birikmalari kiradi. Uni quydagi ko‘rinishda tasniflash mumkin.
Masalan, “chidamlilik’’ ham jismoniy, ham ruhiy sabr guruhiga kiradi. Masalan: Sharofat aya butun umr shu oyoq og’rig’iga chidab keldi (jismoniy sabr). Har qanday yozuvchi ham bunday tanqidlarga chiday olmaydi (ruhiy sabr). Sabr bilan bog‘liq maqollar milliy qarashlarimiz va milliy xarakterimizni ochib berishga xizmat qiladi. Masalan: Qanoat qilsang, qorning to’yar, Beqanoat otini so’yar’. Ushbu maqolda ruhiy sabrga kiruvchi “qanoat’’ haqida fikr yuritilyapti. Qanoat – boriga shukr qilish, kamsuqumlik. Boriga shukr qilganga Alloh hamma narsa beradi, qanoatsiz, besabr banda esa bundan quruq qoladi.
Bardoshi oldida tog’ oddiy tuproq…(A.Oripov) Ushbu misrada har qanday qiyinchiliklarga chidash, sabr qilish g’oyasi ilgari surilmoqda. Hattoki, uning sabr-bardoshi shunchalik kuchliki, zalvorli tog’lar ham oddiy tuproqqa aylanadi. Bunday odam har qanday vaziyatda ham shukr qilib yashaydi.(F.Musajonov) Shukr qilmoq birikmasi ham tarkibidagi semalari bilan “sabr” guruhiga kiradi. Shukr qilish mamnun bo’lish, berganiga qanoat hosil qilishdir. “Sabr tagi – sariq oltin’’ maqolida ham moddiy, ham ma’naviy manfaat yotadi. Sabr qilib mol- dunyoga erishish mumkin yoxud sabr orqali ma’naviy kamolotga yetish mumkin. O’zbek tili shunchalik boyki, birgina sabr tushunchasining bir qancha ma’nolarini anglash mumkin.
Ma’naviyat bevosita inson bilan bog‘liq tushunchadir. Bundan ko‘rinadiki, “ma’naviyat’’ leksik-semantik kategoriyasining shakllanishida inson va uning ruhiy olam muhim. Ma’naviyat shunday kategoriyalardan biriki, insonning ongi, dunyoqarashi o‘sib borgani sari uning qamrovi va ko‘lami ham rivojlanib boradi. Ma’naviyat insonni komillik sari yetaklovchi yo‘ldir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
