Muhammad yusuf she’rlarida jins tushunchasini ifodalovchi birliklar poetikasi

Nozik belda qirqta kokili qavat,
Silasa yomg'irhr silaydi faqat,
Ko'rsa faqat osoa ko'rar ko'zlarin -
Kuyovga chiqmagan o'zbek qizlarin (68-b.)
Yuqoridagi she’riy parchada “nozik bel” jumlasi orqali ayol jinsiga mansub, chiroyli va go`zal qiz siymosi gavdalantirib berilgan. “Nozik bel” iborasi aksar hollarda yuqoridagidek ayl jinsiga mansub shaxslarga ishora qiladi.
Ko`zlari jayron o'zing,
O'z husniga hayron o'zing.
Tengi yo'q, timsoli yo'q
Zebo sanam, zebo sanam (54-b.).
“Zebo” leksemasi forschadan olingan bo`lib, “chiroyli”, “go`zal”, “nihoyatda go`zal” ma’nolarini bildirib keladi.O`zbek tilida “zebo” leksemasi ayol jinsiga mansub shaxslarni sifatlashda ko`proq foydalaniladi. Mazkur leksemadan erkak jinsiga mansub shaxslarni ta’riflashda foydalanib bo`lmaydi. Yuqoridagi to`rtlikda ham “zebo” leksemasidan foydalangan holda shoir o`zbek qizlarining tengi yo`q husni, barkamol jamolini ta’riflab bergan deyishimiz mumkin.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, erkaklarga xos bo`lgan fazilatlar, ularning o`ziga xos xususiyatlarini o`zida mujassam etgan leksemalar ham tilimizda bisyor. Bu leksemalar ham erkak jinsiga mansub shaxslar uchun qo`llaniluvchi so`zlar aorasini hosil qiladi. Quyidagi misollarda ana shunday so`zlardan bir nechtasini ko`rib o`tamiz.
O'g'il bo'lsang o'jar bo'l:
Tug'ildingmi demak yon,
Shoh qo'lida zanglagan
Qilich bo'lma hech qachon.
Undan ko'ra bitta mard
Qul qo'lida xanjar bo'l (39-b.)!
Yuqoridagi misralarda keltirilgan “mard” leksemasi asosan erkak jinsiga mansub bo`lgan shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. “Mard” so`zi (fors-tojikcha) “qo`rqish bilmaydigan”, “qo`rqmas”, shuningdek, “aytganining ustidan chiqadigan”, “tanti” kabi ma’nolarni anglatadi. Keltirilgan misolda ham “mard” leksemasi ijtimoiy tabaqalanishning eng yuqori hamda eng quyi vakillari o`rtasidagi holatda qul bo`lsa ham mard bir kishi avzalligini e’tirof etadi. “Mard” so`zining “mard ayol”, “mard ona” singari shakllarda kelishini ham uchratishimiz mumkin. Bunday hollarda “mard” leksemasi o`zi birikkan so`zlar bilan ayol jinsiga mansub shaxslarga ishora qiladi. Ammo “mard” leksemasining jumlalarda birikmasiz hollarda kelishi uning erkak jinsiga mansub kishilarga ishora qilayotganligini anglatadi.
Ey, o'tmishdan o'tgan kunin so'ramagan,
O'zbek borsa kim qo'liga qaramagan?