|
1963 жылдан бастап 2018 жылға дейін Шығыс-Атлантикалық-Батыс-Ресей механизм және Шығыс Атлантикалық
тербеліс индексінің өзгеру динамикасы
Сурет 5.
1963 жылдан бастап 2018 жылға дейін полярлық-Еуразиялық механизм (а) және Скандинавиялық механизм
(б) индексінің өзгеру динамикасыСурет 5 (а) сәйкес детерминация коэффициенттері мен тренд теңдеуі бойынша полярлық-
Еуразиялық механизм индексі мәндерінің 0,01/10 жыл жылдамдығымен шамалы төмендеу үрдісі байқалады
«Молодой учёный» . № 7 (297) . Февраль 2020 г.
342
Молодой ученый Қазақстан
Кесте 1.
Ауа температурасы мен жауын-шашындардың экстремалды жылдарының атмосфералық циркуляция индекстері
Жылдар
∆
T
K
ΔW
ΔС
ΔЕ
NAO
SOI
AO
EA\WR
EA
POL/EUR
SCAND
Экстремалды салқын (ЭС) жылдар
1963
-2,0
1,2
-1
4
8
0,13
0,01
-0,17
0,22
-0,91
0,07
0,75
1972
-1,8
2,1
-6
-15
49
0,50
-0,92
-0,08
0,03
-0,99
-0,39
1,20
1986
-1,2
2,4
18
-16
9
-0,10
0,08
0,02
0,42
0,01
0,27
-0,25
1992
-1,8
1,6
17
-7
1
0,88
-0,17
0,10
0,77
0,09
0,52
0,22
2001
-3,1
2,7
9
-9
10
-0,20
-0,07
0,19
0,03
0,39
-0,32
-0,23
Орт
-2,0
2,0
7,4
-8,6
15,4
0,2
-0,2
0,0
0,2
-0,3
0,1
0,3
Аса ылғалды жылдар
Жылдар
∆
R
K
ΔW
ΔС
ΔЕ
NAO
SOI
AO
EA\WR
EA
POL/EUR
SCAND
1963
7
100
-1
4
8
0,13
0,01
-0,17
-0,22
-0,91
0,07
0,75
1981
11
108
-25
-17
53
-0,15
0,62
-0,09
-0,47
-0,16
-0,30
-0,07
1992
24
114
17
-7
1
0,88
-0,17
0,10
0,77
0,09
0,52
0,22
2001
13
121
9
-8
10
-0,20
-0,07
0,19
0,03
0,39
-0,32
-0,23
2013
26
130
8
-9
12
0,61
0,58
0,17
-1,24
0,42
-0,59
-1,24
Орт
16
114
1,6
-7,4
16,8
0,3
0,2
0,0
-0,2
0,0
-0,1
-0,1
Экстремалды жылы (ЭЖ) жылдар
Жылдар
∆
T
K
ΔW
ΔС
ΔЕ
NAO
SOI
AO
EA\WR
EA
POL/EUR
SCAND
1977
1,5
1,4
-12
-4
27
-0,19
-0,75
-0,02
-0,36
-0,53
0,05
0,28
1991
1,6
1,6
14
11
-14
0,13
-0,53
0,23
-0,7
-0,88
0,37
-0,88
2010
2,4
3,9
18
1
-8
-0,91
1,38
-0,29
-1,32
0,43
0,43
0,10
2012
2,6
3,2
45
-13
-21
-0,98
-0,12
0,07
-0,47
0,48
-0,26
-0,60
2016
1,8
1,2
14
-3
0
-0,60
0,35
0,09
-1,42
1,50
-0,36
-0,36
Орт
2,0
2,3
16
-1,6
-3,2
-0,5
0,1
0,1
-0,9
0,2
0,0
-0,3
Тапшы жылдар
Жылдар
∆
R
K
ΔW
ΔС
ΔЕ
NAO
SOI
AO
EA\WR
EA
POL/EUR
SCAND
1975
-16
65
-15
-5
31
-0,02
1,52
0,20
0,13
-0,93
0,42
0,35
1978
-14
78
-2
-4
17
0,21
0,48
-0,22
0,69
-0,55
-0,68
0,41
1998
-15
62
20
2
-11
-1,20
0,55
-0,16
-0,37
0,61
-0,35
-0,44
2010
-23
45
18
1
-8
-0,91
1,38
-0,29
-1,32
0,43
0,43
0,10
2012
-9
72
45
-13
-21
-0,98
-0,12
0,07
-0,47
0,48
-0,26
-0,60
Орт
-15
64
13
-3,8
1,6
-0,6
0,8
-0,1
-0,3
0,1
-0,1
0,1
“Young Scientist” . # 7 (297) . February 2020
343
Young scientist Kazakhstan
малиясы байқалады және жауын-шашын мөлшері нормадан
жоғары болған. NAO аномалиясы байланысы атмосфералық
жауын-шашын және температура ауытқуларымен ұқсас екен-
дігі кестеде анық көрсетілген.
Арктикалық тербеліс ауытқулары, NAO-ге қарағанда, тем-
ператураның ауытқуларымен тікелей байланысы бар, яғни
оң фазасының болуы кезінде оң ауытқулар және зерттелетін
аумақтың үстінен жауын-шашынның тапшылығы күтілуде,
керісінше, экстремалды салқын жылдары индекстің теріс
мәндері және жауын-шашынның артық болуы бақыланған.
Осы ғылыми бекіту 1-кестеде алынған нәтижелермен сәйкес
келген.
EA/WR индексінің оң фазасы, ол РЕТ аумағы мен Батыс Қа-
зақстан аумағының қысымының теріс ауытқуларымен сипат-
талады, экстремалды салқын жылдары және жауын-шашын
аса ылғалды жылдарға сәйкес келеді. Кері жағдай, EA/WR <0
индексінің мәндерінде температураның жоғарылауы байқа-
лады және жауын-шашынның тапшылығы норманың 40% ғана
құрайды.
SCAND оң фазасында Скандинавияның солтүстігінде және
Ресейдің батыс бөлігінде орталығы бар жота байқалады, оның
шығыс перифериясы бойынша арктикалық ауаның Батыс
Сібірге басып кіруі орын алады. Осылайша Солтүстік Қа-
зақстан аумағының үстінде антициклондық жағдай байқалады,
бұл температураның ең жоғары оң ауытқуларын сипаттайды,
ал SCAND <0 кезінде зерттелетін аумақтың үстінде циклондық
жағдай байқалады, осылайша теріс ауытқулар мен аса ылғалды
жағдайды қалыптастырады.
SOI және POLAR EURASIA индекстеріне келетін болсақ,
температура мен жауын-шашынның ауытқулары бар күшті
корреляция анықталған жоқ. Осылайша, зерттелетін аумақтың
үстінен метеорологиялық шамалардың өзгерістерін сипаттауға
индекстің аса үлкен маңызы жоқ қорытынды жасауға болады.
Қорыта келгенде, қарастырып отырған 7 индекстердің
ішінен NAO, EA/WR және EA индекстері арасында кері бай-
ланыс, ал AO мен SCAND индекстері арасындағы тікелей бай-
ланыс бар деуге болады.
Қорытынды
Қазақстанның солтүстігінде 1963–2018 жылдар аралығын-
дағы Астана, Атбасар, Көкшетау, Қостанай, Петропавл мен Пав-
лодар станцияларының ауа температурасы мен атмосфералық
жауын-шашынның жылы мезгілдегі макроциркуляциялық
жағдайын зерттей отырып, келесідей қорытынды шығарылды:
1) 1963–2018 жылдар аралығында Г.
Я. Вангенгейм —
А. А. Гирс айналымының әртүрлі нысандары бар күндер санын
талдау барысында Атлантика-Еуразия секторының аумағында
W бар күндер санының едәуір артуы (10 жылда 6,1 күн) және
циркуляцияның шығыс-еуропалық (Е) бар күндер саны (10
жылда 2,5 күн) және С меридиональді батыс сібір үшін онжыл-
дықта 3,3 күн жылдамдықпен төмендеуі тән.
2) Солтүстік Атлант (NAO), Оңтүстік (SOI) және аркти-
калық (АҚ) тербелістер, Шығыс Атлант (EA), Шығыс-Атлан-
тикалық-Батыс-Ресей (EA/WR) циркуляция механизмі, по-
лярлық-еуразиялық (POL/EU), скандинавиялық (SCAND)
сияқты ірі масштабты атмосфералық айналымның индек-
стерінің тербеліс динамикасы қаралу барысында NAO индексі
минус 0,07/10 жыл, SCAND индексінің тренд сызығы минус
0,01/10 жыл, (POL/EU) индексі мәндерінің 0,01/10 жыл жыл-
дамдығымен және EA/WR механизм индексі мәндерінің минус
0,23/10 жыл жылдамдықпен төмендеген, Оңтүстік тербеліс ин-
дексі мен арктикалық тербеліс индексінің шамасының өзгеру
трендінің бірқалыпты өзгерісі байқалады. EA индексінде тренд
сызығы 2,7/10 жыл жылдамдықпен айтарлықтай өскен.
3) Е формасы кезінде терең жыра жиі байқалады, соған
сәйкес экстремалды салқын жылдары және аса ылғалды жа-
уын-шашын байқалған. W формасы Солтүстік Қазақстанда қу-
атты жотамен сәйкес келеді, яғни ол көптеген оң аномалиялы
жағдайлары және жауын-шашынның аз мөлшеріне (экстер-
мальды жылы және тапшы жылдары) сәйкес келеді.
4) қарастырып отырған индекстердің ішінен NAO, EA/WR
және EA индекстері арасында кері байланыс, ал AO мен SCAND
индекстері арасындағы тікелей байланыс деген қорытынды жа-
сауға болады.
Әдебиеттер:
1. Байдал М. Х. Комплексный макроциркуляционный метод долгосрочных прогнозов погоды. — Л.: Гидрометеоиздат,
1964. — 395 с.
2. Гирс А. А. Многолетние колебания атмосферной циркуляции и долгосрочные гидрометеорологические прогнозы — Л.:
Гидрометеоиздат, 1971. — 280 с.
3. Справочник по климату Казахстана. — Алматы: Республиканский научно-производственный центр, 2004. — Вып. 5. —
С. 14–28.
4. Нестеров Е. С. Особенности состояния океана и атмосферы в разных фазах североатлантического колебания / Е. С. Не-
стеров // Метеорология и гидрология. — 1998. — № 1. — С. 64–74.
5. Безуглова Н. Н. Региональные климатические проявления глобальной циркуляции атмосферы на юге Западной Сибири //
География и природные ресурсы. — 2009. — № 3. — С. 83–87.
6. Савичев А. И., Мироничева Н. П., Цепелев В. Ю. Особенности колебаний атмосферной циркуляции в Атлантико-евразий-
ском секторе полушария за последние Десятилетия // Метеорология Ученые записки. — 2009.№ 39. — С. 120–131.
7. Жексенбаева А. К. Атмосферная циркуляция избыточно влажных и сухих периодов северных районов Казахстана //Наука,
новые технологии и инновации. — 2016. — № . 10. — С. 47–54.
8. Гирс А. А. Макроциркуляционный метод долгосрочных метеорологических прогнозов. — Л.: Гидрометеоиздат, 1974. — 271 с.
«Молодой учёный» . № 7 (297) . Февраль 2020 г.
Do'stlaringiz bilan baham: |
