Moluch 297 c indd

339
Young scientist Kazakhstan
Сурет 1.
 1963–2018 жылдар аралығында Солтүстік жартышардың атлант-еуропа секторының аумағында жылы кезеңдегі W, C 
және E байқалған күндер санының қайталанушылығы
Сурет 1 сәйкес, 1963–2018 жылдар аралығында Солтүстік 
жартышардың атлант-еуропа секторының аумағында жылы 
кезеңдегі W, C және E байқалған күндер санының қайтала-
нушылығын талдау барысында меридиональді шығыс-еуро-
палық (Е) формасының көп қайталанушылығы байқалған.
W, C және E бар күндер санының уақыт өзгеруінде мери-
диональді батыс-сібір (С) және шығыс-еуропалық (Е) форма-
лары байқалған, оны детерминация коэффициенттерінен де 
байқауға болады (сәйкесінше 0,37 және 0,41≥
2
крит
R
=0,25). 1963 
жылдан 2018 жылға дейін Атлантика-Еуразия секторының ау-
мағында W бар күндер санының едәуір артуы (10 жылда 6,1 
күн) және циркуляцияның шығыс-еуропалық (Е) бар күндер 
санының төмендеуі (10 жылда 2,5 күн) байқалды. Сонымен 
қатар, С меридиональді батыс сібір үшін онжылдықта 3,3 күн 
жылдамдықпен төмендеуі тән.
Солтүстік жартышардағы ірімасштабты атмосфералық цир-
куляцияның негізгі индекстерін талдау үшін келесі айналмалы 
механизмдер қабылданды: Солтүстік Атлант (NAO), Оңтүстік 
(SOI) және арктикалық (АҚ) тербелістер, Шығыс Атлант (EA), 
Шығыс Атлант (EA/WR) циркуляция механизмі, полярлық-е-
уразиялық (POL/EU), скандинавиялық (SCAND). Солтүстік 
жартышарға арналған негізгі айналмалы механизмдердің 
қысқаша сипаттамасын келтіріледі.
Атмосфералық жауын-шашынға әсер ететін фактор болып 
Солтүстік Атлант тербелісі табылады. Солтүстік Атлант тер-
белісі (САТ) түсінігі қысым аймағының өзгерісін, соған сәйкес 
Солтүстік Атлант тропикалық емес аймағының үстінде зо-
налды тасымалдау қарқындылығын сипаттайды [6]. Төменде 
Солтүстік Атлант тербелісі индексінің өзгеру динамикасы көр-
сетілген (сурет 2).
Сурет 2.