Moluch 297 c indd

Ключевые слова: температура воздуха, атмосферные осадки, атмосферная циркуляция, североатлантические колебания, 
южные и арктические колебания, восточные атлантические колебания, аномалия.
А
уа температурасы және атмосфералық жауын-шашын — жер 
беті мен атмосфера климатының аса маңызды сипаттамалары. 
Қазақстан аумағында температураның әркелкі таралуы республи-
камыздың үлкен аумағы мен физикалық-географиялық біркелкі 
еместігіне байланысты. Жергілікті континенттік жағдайлар мете-
орологиялық шамалардың тұрақсыздығын анықтайды, бұл эко-
номиканың көптеген салаларына, әсіресе ауыл шаруашылығына, 
құрылысқа, мұнай-газ өнеркәсібіне әсер етеді. Олардың өз-
геру үрдістерін білу жедел жұмыстың оңтайлы стратегиясын 
таңдауға, температураның ауытқуына және жауын-шашынның 
тапшылығына немесе аса ылғалдылығына байланысты шығын-
дарды азайтуға айтарлықтай мүмкіндіктер береді [1,2].
Ауа температурасы мен жауын-шашындардың статисти-
калық мәліметтерін талдау оның уақыттық және кеңістіктік 
ерекшеліктерін сараптауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ауа 
температурасы және атмосфералық жауын-шашын макроцир-
куляциялық жағдайын толық зерттеу үшін метеорологиялық 
және синоптикалық жағдайлардың қарастырылуын қажет етеді.
Зерттеу нысаны
Зерттеу нысаны — Солтүстік Қазақстан облыстары.
Солтүстік Қазақстан облысы географиялық орналасуына 
байланысты, Батыс Сібір ойпатының оңтүстік бөлігін алып 
жатыр, сонымен қатар республиканың солтүстік шеткі бөлі-
гінде 53018’ және 55 °26’ с. е. пен 66 °05’ және 71 °17’ б. б. ара-
лығында, яғни дала және орманды дала зоналарының оңтүстік 
шеткі аймағында орналасқан. Облыс солтүстіктен оңтүстікке 
қарай шамамен 600 км-ге және батыстан шығысқа қарай 1300-
ден астам км-ге созылып жатыр. Оның аумағы шамамен 41,6 
мың шаршы шақырымды алып жатыр.
Қазақстанның солтүстік аймағына Солтүстік Қазақстан, Ақ-
мола, Қостанай және Павлодар облыстары кіреді. Солтүстік Қа-
зақстан облысының аумағы бір жағынан, жазғы кезеңде Орта 
Азия шөлдері мен Орталық Қазақстаннан келетін құрғақ жылы 
ауа массаларының әсерінде болса, екінші жағынан, салқын ке-
зеңде Батыс Сібір ойпаты арқылы келетін салқын арктикалық 
ену мен полярлы ауа массаларының әсерінде болады.
Облыс бойынша орташа жылдық ауа температурасы оң таң-
балы болып келеді, бірақ нөлге жақын шамада. Жазғы уақыт-
тарда Қазақстан аумағына келетін құрғақ салқын ауа массалары 
жер бедерінің әсерінен жылынып, континенталды-тропи-
калық ауа массаларына трансформацияланады. Нәтижесінде 
құрғақшылықтың пайда болуына әсер етеді.
Облыстың климаты қатал қыспен және қалыпты ыстық 
жазбен ерекшеленеді. Яғни континенталды климат үшін қыс пен 
жаздың, күн мен түннің температураларының айтарлықтай кон-
трасты тән болып келеді. Қысы салқын, қатты желдер мен да-
уылдар байқалады, қар жамылғысы шамамен 5 ай тұрақтанады. 
Жазы қатты ыстық емес, бірақ салыстырмалы түрде аз болады.
Солтүстік Қазақстан үшін ерте болатын құрғақшылық тән. 
Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері облыс аумағы 
бойынша шамамен 300–340 мм аралығында ауытқиды. Жа-
уын-шашынның көп мөлшері жазғы айларда түседі. Жылы ке-
зеңнің (сәуір-қазан) жауын-шашыны жылдық норманың ша-
мамен 80% құрайды. Жылдық жауын-шашын мөлшері облыс 
аумағы бойынша салыстырмалы түрде бірдей таралады, бірақ 
қиыр оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыста аз таралған. Себебі 
бұл аймақтарда жауын-шашынның жылдық мөлшері 300 мм-ге 
дейін де жетпейді [3].