Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga sotish hollarida:

Dt 5110 Kt 4010 Tushum summasiga
Dt 9220 Kt 6410 QQS summasiga
Dt 9220 Kt 0400 Nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati
bo’yicha hisobdan chiqarilishi Dt 0500 Kt 9220 Hisoblangan eskirishning
hisobdan chiqarilishi Dt 9220 Kt 9320 Sotishdan ko’rilgan foyda

Boshqa jismoniy va yuridik shaxslargatugatish hollarida:

Dt 9220 Kt 0400 Nomoddiy aktivning
boshlang’ich qiymati bo’yicha hisobdan chiqarilishi
Dt 0500 Kt 9220 hisoblangan eskirish Dt 9220 Kt 6710,6520 Tugatishga oid xarajatlar Dt 9430 Kt 9220 Tugatishdan ko’rilgan zarar Dt 1040 Kt 9320 Temir tersaklarning
kirim qilinishi

Boshqa jismoniy va yuridik shaxslargatekinga berish hollarida:

Dt 9220 Kt 0400 Boshlang’ich qiymati summasiga Dt 0500 Kt9220 Eskirish summasiga
Dt 9220 Kt 6410 QQS summasiga
Nomoddiy aktivlarning sotilishi va tekinga berilishiga oid oborotlar QQSga tortiladi. Tekinga berish vaqtida QQS to’lovchisi bo’lib, uni beruvchi tomon hisoblanadi (qabul qiluvchi tomon foyda solig’ini to’laydi).
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar odatda huquqiy himoya qilinadigan va litsenzion shartnomalar bilan rasmiylashtiriladigan nomoddiy aktivlar ob’ektlarini emas, balki ulardan foydalanishga oid huquqni sotadilar. Bunday hollarda nomoddiy aktivlar qiymati va ularning eskirish summasi o’zgarmaydi va sotish hisobvarag’i bo’yicha faqatgina tegishli nomoddiy aktivlar ob’ektlariga bo’lgan huquqni sotishdan tushgan tushum summasigina aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobini tashkil etish va uni yuritish muhim masalalardan bo’lib, «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun hamda «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son milliy standart talablari asosida amalga oshiriladi. Nomoddiy aktivlarni to’g’ri hisobga olish va doimiy ravishda nazorat qilinib turilishi kerak. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlaridagi nomoddiy aktivlar quyidagi manbalardan qabul qilinadi:

• 
  pul mablag’lari evaziga;
  
• 
  kreditlar hisobiga;
  
• 
  sotib oluvchi korxona kapitali aktsiyalariga almashish orqali;
  
• 
  boshqa korxonalardan xadiya (tekinga) sifatida;
  
• 
  o’zida yaratish;
  
• 
  davlat granti;
  
• 
  ustav kapitaliga ulush sifatida va h.k.
  

Boshlang’ich xujjatlar asosida nomoddiy aktivlar qaysi manbalardan kelishib tushishidan qat’iy nazar qabul qilish hujjatlari bo’yicha kirimga olinishi lozim. Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda ularning huquqiy egaligini tasdiqlovchi (muhofaza etuvchi xujjatlarga) alohida e’tibor berilishi kerak. Ushbu xujjatlar nomoddiy aktivlarni hisobga olishga asos bo’ladi. Ushbu monografiyada nomoddiy aktivlarni buxgalteriya balansida aks ettirish masalalari ilmiy va nazariy jihatdan chuqurroq tadqiq etildi.
Pul mablag’lari evaziga xarid qilingan nomoddiy aktivlarning qiymati ularni sotib olish, yig’imlar, soliq va boshqa xarajatlardan tashkil topadi. Kreditga olingan nomoddiy aktivlarning qiymati, quyidagilardan tashkil topadi:

1. 
   Sotib olishning pul o’lchovidagi bahosi (bozor qiymati);
   
2. 
   Qarzdorlik summalari bo’yicha kelajakda to’lanishi lozim bo’lgan pul to’lovlarining tegishli bo’lgan bozordagi foiz stavkasi bo’yicha diskontlashgan qiymat.
   

Diskontlashgan qiymat shunday tushunchaki, u kelgusi aktivlarning kirimi yoki chiqimining bugungi qiymati deb baholanadi. Agarda qarzdorlik hujjati foizsiz va aktivning joriy pul qiymatini aniqlash imkoni bo’lsa, unda puldagi qiymatidan ko’p to’lanadigan summa foiz bo’yicha xarajatlar ko’rinishida tan olinadi va butun
qarzdorlik davrlari bo’yicha taqsimlanadi. Agar, nomoddiy aktivlarning puldagi qiymatini aniqlash imkoni bo’lmasa, foiz bo’yicha umumiy xarajatlarni aniqlashda va bu aktivning joriy qiymatini hisoblash uchun ustunlikka ega bo’lgan foiz stavkasidan foydalaniladi. Shunday qilib, nomoddiy aktivlar puldagi qiymatiga ekvivalent bo’lgan bahoda ifodalanishi mumkin.
Korxona aktsiyalari evaziga almashtirish orqali kirimga olinadigan nomoddiy aktivlar quyidagicha tartibda hisoblanishi kerak: korxona kapitalining aktsiyalari nomoddiy aktivlarni sotib olish maqsadida chiqarilgan taqdirda, nomoddiy aktivlar yoki ularning haqiqiy bozor qiymati bo’yicha yoki chiqarilgan aktsiyalarning bozor qiymati bo’yicha ularning qaysi biri haqqoniy va ob’ektivligiga qarab aks ettiriladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar biron bir sub’ektga ishlab chiqarish faoliyatini rag’batlantirish maqsadida nomoddiy aktivlarni xadya sifatida berishi ham mumkin. Hadya qilingan nomoddiy aktivlar hisobi faqat haqiqiy qiymati bo’yicha baholash tamoyiliga qat’iy rioya qilingan holda ifodalanadi. Xadya qilingan nomoddiy aktivlarning qiymati mavjud bo’lmasa, unda, nomoddiy aktivlar qiymati etkazib berish xujjatlaridagi qiymat asosida baholanadi.
Nomoddiy aktivlar va xususiy kapital schyotlari hadya qilishda aktivning joriy bozor qiymatini haqiqiy baholash natijasida ko’payib boradi. Xususiy kapital schyotining ko’payishi xadya qilingan nomoddiy aktiv va korxona kapitalining ko’payishini ifodalaydi. Shuningdek, hadya tariqasida olingan amortizatsiyalanadigan nomoddiy aktivlar hisob registrlarida aks ettirilgan baholar asosida oddiy usulda amortizatsiya qilinishi kerak.
Davlat granti asosida olingan nomoddiy aktivlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishda quyidagi mezonlar asos qilib olinishi kerak deb hisoblaymiz;

• 
  joriy xarajatlar yoki daromadlarga taaluqli bo’lgan yordam summasi davrining sof foydasini aniqlashda hisobgat olinishi lozim;
  
• 
  kelgusi davrlarga taaluqli bo’lgan yordam summasi muddatini uzaytirish kerak va daromadlarga olish u bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar paydo bo’lganda amalga oshirilishi lozim;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni olish bilan bog’liq yordam yoki nomoddiy aktivning amortizatsiyasi olib tashlangan holdagi boshlang’ich bahosidan chegirib tashlanishi kerak.
  

Masalan, tovar belgisi uchun guvohnomaga egalik qilinganda (Sotib olish qiymati-300000 so’m) uning qiymatini 40 foizi davlat tomonidan ajratilgan granti hisobiga qoplanadi. Guvohnomadan foydalanish muddati 10 yil (o’z kuchini yo’qotish muddati).
Biz yuqoridagi har ikki usulni, ya’ni sof qiymat va muddatini uzaytirish usullari hisob-kitob qilish tartibini buxgalteriya jurnal yozuvlarida quyidagicha aks ettiramiz:

1.