Moliyaviy va boshqaruv hisobi

P
E =
K

foyda.
nisbati ko’rinishida aniqlanadi. Bunda P kapital qo’yish hisobiga olingan

Shu narsa ravshanki, qo’yilmalar samaradorligi oxir oqibatda birlikdan ortib

ketishi kerak shundagina u qoplanadi. Inflyatsiyalar va vaqtinchalik masofalar hisobi investitsiyalar samaradorligiga baho berish chog’ida bir oz qiyinchilik tug’diradi. Investitsiya hisobini esa oddiy usuli inflyatsiyalar yillik foizi kattaligiga investitsiyalar yillik foydaliligini kamaytirishdan iborat (baholarini ko’tarish). Vaqtinchalik oshishlar uchun diskontlashni qo’llaydilar, u samara va xarajatlarni

ma’lum bazis davriga olib keladi. Xarajatlarni diskontlash, ya’ni xarajatlarni “T” foydasiga hisob-kitob davri boshiga (ya’ni loyihani ruyobga chiqarishning boshlanish muddati) keltirish bu xarajatlarni “D” diskontlash koeffitsientiga ko’paytirish bilan amalga oshiriladi va
1
D=
(1+E)^t
formulasi bilan aniqlanadi. Bunda E diskontning vaqtda pul zahiralari qiymati o’zgarishi mavzusini tavsiflaydigan va bank foizi o’rtacha nisbiy stavkasiga teng ravishda qo’llanadigan nisbatdir.
Formuladan ma’lumki, “T” yilida xarajatlar kelajakda dastlabki davrdagiga qaraganda arzonroq baholanadi. Darhaqiqat, pullarni darhol xarj qilar ekanmiz, biz ularni bankka joylashtirish imkonini yuqotamiz va ulardan foiz olish, shu bois pullarni kelajakda xarajat qilgan foydaliroqda. Bu qo’yidagi berilgan foyda kattaligiga hozirgisiga qiyosan bo’lajak xarajatlar qiymatini pasaytiradi.
Investitsiyalash odatda uzoq jarayonni namoyon etishini hisobga olib, korxona investitsion foydasini shakllantirish bilan boshqarish amaliyotida aksariyat pullarin investitsiyalash boshida ular qiymatini ularning qaytish oqimi chog’idagi pullar qiymati bilan “solishitirishga” to’g’ri keladi. Shu maqsadda ikki asosiy tushuncha pullarni kelajakdagi qiymati va ularning xozirgi qiymatidan foydalanadilar.
Pullarning bo’lajak qiymati xozirgi vaqtda investitsiyalangan mablag’larning summasini o’zida namoyon etadi, ular foizning ma’lum stavkasini hisobga olgan holda ma’lum vaqt davri orqali shu summaga aylanadi. Pullarning bo’lajak qiymatini aniqlash yo’l aktivlari qiymatining oshib borishi (kompaunding (jarayoni bilan boqlik, u ularning dastlabki miqdoriga foiz (foiz to’lovlarining) summasini qo’yish yo’li bilan bosqichma-bosqi o’tkazishni o’zida namoyon etadi. Bu summa “foiz stavkasi” degan narsa bilan hisob-kitob qilinadi. Investitsion hisob-kitoblarda foiz stavkasi na faqat pul mablag’lari qiymatini oshirib borish quroli sifatida, balki undan ko’ra kengroq ma’noda – korxona investitsion operatsiyalari foydalilik darajasi o’lchagichi sifatida qabul qilinadi.
Pullarning haqiqiy qiymati. Foizning ma’lum stavkasi (diskont stavkasi) ni hisobga olib xozirgi davrga keltirilgan bo’lajak pul mablag’lari summasini o’zida namoyon etadi. Pullarning haqiqiy qiymatini aniqlash ular qiymatini vaqtdagi diskontlash jarayoni bilan bog’liq, u pul mablag’larining shartlangan bo’lajak miqdorida ortib borishga teskari operatsiyani o’zida namoyon etadi. Bunday holda foiz summasi (diskont) pul mablag’larining yakuniy summasi (bo’lajak qiymati) 0 ni chiqarib tashlanadi. Qanday variant ma’lum davrdan so’ng oldingi shartlashgan summani olish uchun bugun qancha miqdordagi pul mablag’ini investitsiya qilishi lozimligini aniqlash zarur bo’lgan paytlarda yuzaga keladi.
Mablag’larni investitsiya qilish va investitson foydani shakllantirish bilan bog’liq moliyaviy hisob-kitoblarni o’tkazish chog’ida pul mablag’i qiymatini oshira borish (kompaunding) va diskontlash jarayonlarini ham oddiy, ham murakkab foizlar bo’yicha amalga oshirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Oddiy foizlar, odatda qisqa muddatli investitsiyalashda, murakkablari esa uzoq muddatli
investitsiyalashda qo’llaniladi.
Oddiy foiz deb mablag’larni investitsiyalash sharoitlari bilan shartlangan to’lovning hisobot davri (oy, kvartal va x. k. ) oxirida qo’yilmaning dastlabki (haqiqiy) qiymati bo’yicha hisob kilinadi.
Oddiy foiz summasini hisob-kitob qilishda qo’yilma ortib borishi (kompaunding) jarayonida qo’yidagi formuladan foydalanish mumkin.
I_p=K * n * S_n
Bunda I_n – umuman investitsiyalashni shartlangan davri uchun foiz stavkasi. K – qo’yilmaning dastlabki summasi,
n- investitsiyalashning davomiyligi (har bir foizli to’lov amalga oshiriladigan davrlar miqdori bilan ifodalangan).
S_n – unli kasr bilan ifoda etilgan foydalaniladigan foizli stavka.
Bunday holda qo’yilmaning bo’lajak qiymati (K_b) foiz summasini hisobga olish nuqtai nazaridan quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi.
K_b=K+I_n=K(1+nS_n)

1. 
   misol. Quyidagi shartlarda bir yil uchun foiz summasini aniqlash zarur. Quyilmaning dastlabki summasi 300 ming so’m xar kvartalda to’lanadigan foizli stavka – 10%. Bu miqdorni formulaga qo’yib chiqib, foiz summasini olamiz.
   

Ip=300000*4*0, 1=120000so’m (1+pS_p) miqdori oddiy foizlar summasi ortib borishi koeffitsienti yoki ko’paytirish deyiladi. Uning mig’dori har doim birdan ko’pdir.
Pul mablag’i qiymatini ya’ni diskont summasini diskontlash jarayonida oddiy foiz summasini hisob-kitob qilishda quyidagi formuladan foydalanish mumkin.