Obligasiya - bu davlat yoki korxona tomonidan ichki kredit berilganda va uning egasiga nominal qiymatining belgilangan foizi ko'rinishida daromadni taqdim etishda ma'lum shartlar asosida berilgan qarz majburiyati bo'lib, u ham qimmatli qog'ozdir.
Obligatsiya turlar:
Maqsadli va foizli;
Odddiy va yutuqli;
Egasi yozilgan;
Korxona obligatsiyalari;
Erkin muomaladagi va muomalasi cheklangan obligatsiyalar.
Obligatsiyalar bozori
Frederik S. Mishkinning “Pul, bank ishi va moliyaviy bozorlarning iqtisodiy nazariyasi” kitobida u tomondan xalqaro amaliyotda qimmatli qog’ozlar, aktsiya, obligatsiya, foiz, fond bozori kabi tushunchalarning talqini kelitirilib o’tilgan. Masalan, mazkur asarda qimmatli qog’oz (moliyaviy instrument) bu kelajakdagi daromadlarga yoki aktivlarga (har qanday moliyaviy talab yoki egalik qilinadigan mol mulk) talab hisoblanadi. Obligatsiya egasi tomonidan ma’lum bir pul mablag’ini kiritganligi va unda ko’rsatilgan muddatda nominal qiymatini hamda qo’shimcha foiz to’lab berish majburiyatini guvohlovchi qimmatli qog’ozdir deyiladi. Obligatsiyalar korxonalar va xukumatga o’z faoliyatini moliyalashtirish maqsadida pul mablag’larini jalb etishga imkon yaratganligi sababli iqtisodiyot uchun o’ta muxim axamiyatga ega. Aynan mana shu bozorda foiz stavkalari belgilanadi. Foiz stavka- ssuda taqdim etilganligi uchun xaq, pul mablag’larining “ijara” haqi (odatda 100 dollar yillik ijara narxi sifatida aks ettiriladi). Iqtisodiyotda turli xildagi foiz stavkalari mavjud: avtomobil sotib olish uchun ssuda foizi, turar joyni sotib olish uchun ipoteka kreditlari bo’yicha foiz stavka, turli xildagi obligatsiyalar bo’yicha foiz stavkalar va boshqalar.
Foiz stavkalari barcha soha va darajalarda muhim hisoblanadi. Foiz stavkalari nafaqat jismoniy shaxslar uchun, balki korxona tashkilotlar va umuman iqtisodiyot uchun ham muximdir. Yakka tartibda foiz stavkalarining oshishi siz olmoqchi bo’lgan uy yoki avtomobil kreditlarining foiz stavkasining oshishiga, oqibatda esa ushbu kredit turlaridan vaqtincha foydalanmaslikka olib kelishi mumkin. Aksincha, foiz stavkalarining oshirilishi jamg’arishni rag’batlantiradi va ba’zi daromadingizni jamg’arma sifatida shakllantirishingiz ko’proq foizli daromad olishingizga sabab bo’ladi.Umumiy darajada foiz stavkalar nafaqat ist’emolchilarning xarajat qilish yoki jamg’arish xoxishiga, balki investitsion qarorlarga ta’sir ko’rsatish orqali iqtisodiyotning umumiy holatini belgilaydi. Yuqori foiz stavkalar, misol uchun, ko’plab yangi ish o’rinlari yaratishi mumkin bo’lgan yangi korxonalar qurilishining to’xtab qolishiga olib keladi.
O’zbekistonda Obligatsiyalar haqida
O‘zbekiston ilk bor valyuta birjasiga 10 yil muddatga 10 mlrd so‘mlik davlat obligatsiyalarini joylashtirdi. Bundan tashqari, 174,5 mlrd so‘mlik muomala davri 5 yil bo‘lgan obligatsilar ham birjaga chiqarildi. 2022-yili 25 yanvar kuni O‘zbekiston ilk bor valyuta birjasiga muddati 10 yil bo‘lgan umumiy qiymati 10 mlrd so‘mlik davlat obligatsiyalarini joylashtirdi, Ushbu davlat qimmatli qog‘ozlarining o‘rtacha tortilgan foiz kupon to‘lovi mos ravishda, yillik 14,5 va 15 foizni (10 yillik obligatsiyalar) tashkil etib, 10 yillik muddat uchun benchmark yaratilgani aytildi. Shuningdek, umumiy hajmi 174,5 mlrd so‘mlik muomala davri 5 yil bo‘lgan obligatsilar ham birjaga chiqarilgan. Qayd etilishicha, o‘rta va uzoq muddatli davlat qimmatli qog‘ozlari emissiya qilinishi milliy valyutadagi past xatarli instrumentlarni chiqarish orqali mablag‘larni jalb qilish benchmarki bo‘lib xizmat qiladi, moliyaviy instrumentlarni diversifikasiyalash hamda moliya bozoriga yangi ishtirokchilarni (norezidentlar, jismoniy shaxslar, sug‘urta kompaniyalari va boshqalar) jalb etish uchun zamin yaratadi. Davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini rivojlantirish borasida Moliya vazirligi bilan AQSh G‘aznachiligi o‘rtasidagi hamkorlik doirasida ushbu tashkilotning maslahatchilari tomonidan vazirlikka texnik ko‘mak ko‘rsatilayotgani ma’lum qilindi. 2020 yilning noyabr oyida moliya vaziri Timur Ishmetov London fond birjasida O‘zbekiston tomonidan milliy valyutada 2 trln so‘m hajmidagi suveren obligatsiyalar joylashtirilganligini e’lon qilgan edi. Vazirlikning tushuntirishiga ko‘ra, xalqaro obligatsiyalarning milliy valyutada chiqarilishi valyuta xatarlarini kamaytirishi hamda kelajakda ichki moliya bozoriga, jumladan, davlat g‘aznachilik obligatsiyalari bozoriga xalqaro investorlarni jalb qilish uchun zamin yaratadi.
