4-савол баёни. Корпоратив бошқарув муносабатларида акциядорлик компанияларининг молиявий ва рақобатдаги барқарорлигини таъминлаш, унинг инвестицион жозибадорлигини ошириш имкониятини берувчи рискларни бошқариш амалиётидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Рискларни бошқаришда таваккалчиликни баҳолаш масаласига алоҳида эътибор берилади.
Юридик ёки жисмоний шахслар томонидан капитал қўйилмалар йўналишини танлашда инвестициявий рискни баҳолаш асосий меъзонлардан бири ҳисобланади.
Риск деганда қуйидагиларни тушуниш мумкин:
ҳақиқатда рўй берган ҳодисаларнинг кутилганига нисбатан оғишини;
тадбиркорлик ғоясига нисбатан бизнеснинг ривожланишини;
лойиҳадаги пул оқимларининг режалаштирилган миқдорига нисбатан ўзгаришини;
даромадлар ёки қўйилган капитал қайтишининг ноаниқлиги ёки ўзгарувчанлигини.
Риск (рисклар) аниқ ёки ноаниқ молиявий йўқотиш сифатида қуйидагилар билан боғлиқ:
Тадбиркор таваккал қилар экан юқори фойда олиш билан бир вақтда зарар ҳам кўриб қолиш имконини танлайди, масалан:
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ва у билан ишлаб чиқариш қувватларига қўшимча инвестицияларни жалб қилиш орқали бозордаги улушини оширишга қаратилган агрессив сиёсат зарар кўриш таваккаллигини оширади. Бозордаги аҳволнинг ўзгаришига операцион ричаг таъсир этади;
ўз капитали рентабеллигини қўшимча кредитлар орқали оширишга интилиш молиявий барқарорликнинг пасайишига олиб келиши мумкин. Бунда молиявий ричаг таъсир этади;
заҳираларни минималлаштириш орқали юқори рентабелликка эришиши мумкин, лекин бунда операцион жараёнлардаги узилишлар ликвидликни йўқотиш таваккаллигини оширади;
ҳаддан зиёд заҳираларни ташкил этиш активларнинг айланувчанлиги ва рентабеллиги пасайишига олиб келиши мумкин.
Бундан ташқари активларга қўйилмалардан кутилаётган даромадларни ололмаслик хавфи ҳам риск орқасидан тўғридан-тўғри йўқотиш ҳисобланади. Активлар (акция) баҳосининг ошиши ва уларни ишлатишдан олинадиган даромад фоизларининг (дивиденд) ошиши ҳисобига олинадиган даромад – ўз капитали рентабеллигининг пасайиши таваккаллигини оширади.
Рисклар тизимли ва тизимсиз турларига бўлинади.
Тизимли риск халқаро иқтисодий майдонда (мегоиқтисодий рисклар) ва мамлакатда (макроиқтисодий) рўй бераётган умумиқтисодий ва сиёсий аҳвол, ресурслар баҳосининг ўсиши ва умумбозор миқёсида молиявий активлар баҳосининг пасайиши билан боғлиқ.
Тизимли рискнинг алоҳида турларини таҳлил қилиб чиқамиз:
Мамлакатдаги (макроиқтисодий) риск деганда иқтисодий беқарорлик ҳукм сураётган бирор бир давлат ёки унинг компаниялари қимматли қоғозларига маблағ қўйиш, дўстона муносабати бўлмаган давлатлар резидентларининг бир-бирига инвестицияси тушунилади:
Қонунчилик ўзгариши билан боғлиқ таваккалчиликлар – иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг ўзгариши билан боғлиқ;
Валюта таваккаллиги – миллий валюта курсини ўзгариши билан боғлиқ риск. Бунда миллий валюта курсининг чет эл валютасига нисбатан ошиши инвесторлар томонидан йўқотишларга олиб келади.
Инвестиция таваккаллиги – молиявий активлар қиймати ва аҳоли ҳарид қобилиятининг пасайиши, ишлаб чиқариш ҳаражатларининг ошишига, миллий пул бирликларининг девальвациясига, ссуда фоизларининг ошиши, дебиторлик қарзлари ва инкассация муддатларининг чўзилишига, энергетика, хом-ашё ва коммуникация бозорларининг монополия ёки олигополиялашувига олиб келади.
Тармоқ таваккаллиги – алоҳида тармоқларга хос инқирозлар билан боғлиқ.
Тизимсиз рисклар (микроиқтисодий) конкрет қимматли қоғоз ёки эмитентлар билан боғлиқ рисклар бўлиб, қуйидагиларга бўлинади:
Кредит (қарз) риски – эмитентнинг маълум бир фаолият орқали фойда (зарар кўриш) олиш ва асосий қарз, фоизларни тўлаш имконияти билан боғлиқ риск;
Ликвидлик таваккаллиги – қимматли қоғозларни сотишда уларнинг сифатини ўзгариши билан боғлиқ йўқотишлар;
Фоизлар таваккаллиги – кредит бозорида фоиз ставкаларининг ўзгариши билан инвесторлар томонидан йўқотишлар эҳтимоллиги. Депозит ҳисоблар учун фоиз ставкаси ошса, паст фоизларда чиқарилган акциялар бозорга оммавий ташланади.
Капитал таваккаллиги – қимматли қоғозларнинг барча турига маблағ қўйишнинг таваккаллиги. Бунда асосан маблағ кўчмас мулк, товар ёки валютага тикилади.
Селектив риск – инвестиция портфелини шакллантиришда қимматли қоғозларни бошқаларига нисбатан нотўғри танлаш билан боғлиқ рисклар, ёки уларнинг инвестициявий сифатларини нотўғри баҳолаш;
Қимматли қоғозларни етказиб беришдаги рисклар – Фъючерс бўйича қимматли қоғозларнинг ўз вақтида етказиб бера олинмаслиги билан боғлиқ рисклар;
Операцион рисклар – ахборотларни компьютерда қайта ишлашдаги носозликлар, менежерлар ва техник ҳодимлар малакасининг пастлиги, технологияларнинг бузилиши билан боғлиқ рисклар.
Молиявий леверидж – корхонанинг ўз капитали рентабеллиги коэффиценти ўзгаришига таъсир этувчи қарз маблағларидан фойдаланишни тавсифлайди.
Қарз маблағларининг турли нисбатида ўз капиталининг қўшимча фойда даражасини ифодаловчи кўрсаткич молиявий леверидж бўлиб, қуйдаги формула бўйича ҳисобланади:
