Мирсоатова Сайёра Турғуновна Ўзбекистонда тош даври маданиятлари муаммолари

IV боб. Ўзбекистонда тош даври ибтидоий одамларнинг жисмоний типлари. Тош даврида ижтимоий–иқтисодий ва маданий хаёт. Тош даври ёдгорликларнинг хронологияси муаммолари.
Тош даври одамларининг жисмоний типлари.
Тадқиқот ишининг юқоридаги бобларида Ўзбекистонда тош даври ёдгорликларини ўрганиш билан боғлиқ мунозарали муаммоларнинг пайдо бўлиши, уларнинг келиб чиқиш сабаблари жаҳон археологиясида, кейинги 40-50 йил давомида қилинган илмий кашфиётлар билан боғлик деб таъқид­ла­дик. Чунки, жанубий-шарқий Африкадаги янги топилмалар одамнинг пайдо бўлиши масаласида, аввалги қарашларга зид равишда, моноцентрик назарий фаразларни олға сура бошлади.
Бироқ, кейинги йилларда полицентрик назария тарафдорлари томонидан одамзод ер шарининг турли минтақаларида, ҳар бир жойнинг экологик имкониятлари тақозасига кўра, ер тарихининг маълум бир даврида пайдо бўлган деган фикр тарафдорлари ҳам кўпаймоқда.
Бу борада Фарғона водийсидаги Селунгур ғори бебахо ёдгорликлар жумласидандир ва бу ерда аниқланган Фергантроп, яъни Фарғона одами катта илмий аҳамиятга эгадир. Селунгур ғорининг 3 – маданий қатламида 6 та алоҳида тиш (3 та юқори қозиқ тиш ва 3 та пастки жағ тиш) топилган бўлиб, бу тишлар бир нечта турли жинсдаги индивидларга мансуб. Шунингдек, боланинг ўнг елка суяги топилган. А.А. Зубовнинг таъкидлашича, Селунгур одами жағ тишларининг морфологиясида қатор архаик белгиларини сақланиб қолган, шу билан бирга эволюцион тараққиётда анчайин илгарилаб кетган ва замонавий одамга элтувчи асосий магистралдан четлашган мавжудот эканлигини кўрсатади. Елка суяги эса, антропологларнинг фикрича, Тешик-тошдаги суяк билан таққосланганда анча архаик кўринишга эга³¹.
Тешик-тош одами ўзининг таксономик ҳолатига кўра, қатор мунозараларга сабаб бўлди. Айрим антропологлар топилмани Ғарбий Европанинг классик неандерталлари билан яқинлигини таъкидласалар (Дебец, Гремяцкий, Хауэлслс ва бошқалар), бошқалари Олд Осиё ёки “прогрессив” европа неандерталлари билан таққослайдилар (Вейденрейх, Якимов, Кларк, Хауэлл, Алексеев ва бошқалар). Масаланинг ечимини топилманинг ёш болага тегишли эканлиги янада қийин­лаш­тиради. Топилманинг жинси даставвал у 9-10 ёшлардаги ўғил болага³², сўнгра шу ёшдаги қиз болага тегишли деб топилган. Тешик-тош боласи суяклари махсус текширишлар натижасида тош қуроллар ёрдамида кўмишдан олдин этдан тозаланганлиги аниқланди³³.
Оҳирги ўн йилликда Обираҳмат ғорида олиб борилган тадқиқотлар натижасида унинг 16 - қатламидан топилган қадимги одам суяк қолдиқлари неандертал билан ҳозирги замон типидаги одамнинг омухта қиёфасини намоён этади, шу туфайли унинг кўпгина морфологик жиҳатлари ноёб бўлиб, ҳозирча унинг палеоантропологик ўхшаши йўқ³⁴, деб топилди. Полицентристлар Обираҳмат одамининг қазилма қолдиқ­ларини, бир томондан, ҳозирги жисмоний типдаги одамнинг мустақил равишда мултиминтақавий шаклланганлигининг исботи бўлиб хизмат қилиши мумкин, иккинчи томондан, яқин-яқингача эҳтимолдан узоқ деб ҳисоблаб келинган ҳозирги одамларнинг аждодлари билан неандерталларнинг чатишганлигига далилдир, деб талқин қилишмоқда. Бироқ, ушбу талқинлар анча мунозаралидир.