Мирсоатова Сайёра Турғуновна Ўзбекистонда тош даври маданиятлари муаммолари

III боб. Ўзбекистонда неолит даври археологиясининг ўргани­лиш тарихи ва муаммолари. Республикамизда неолит даврига оид юзлаб ёдгорликлар очиб ўрганилган. Булар илмий адабиётларда Қизилқумда Калтаминор, Ўрта Зарафшон воҳасида Сазағон, Фарғона водийсида Марказий Фарғона ва Устюрт неолит маданиятлари деб ном олган.
Калтаминор маданияти. Калтаминор маданиятининг ноёб ёдгорлиги Жонбос-Қалъа 4 маконидир. Уни қазиш ҳамда бошқа манзил­гоҳларни тадқиқ қилиш асосида С.П. Толстов фанга Калтаминор маданияти тушунчасини киритди. Калтаминор маданияти ёдгорликлари Узбой бўйларида, Сариқамишда ҳамда Хоразм воҳасининг барча ҳудудларида очилган. Шунга ўхшаш ёдгорликлар ички Қизилқумда, Зарафшоннинг қуйи оқимида ҳам топиб ўрганилди. Тадқиқот натижаларига кўра, Калтаминор маданияти Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг катта қисмини эгаллаган. Ушбу маданиятнинг илк босқичлари тухумсимон тубли ва нақшларга бой сополлар, ярим ертўла уйлар ва кертма техникаси ёрдамида ишланган микролит индустрияси билан тавсифланади. Илмий адабиётларда Калтаминор маданияти сохибларининг алоҳида этник таркиби ва тил гуруҳи хақида маълумотлар тўпланган²⁸. А.В. Виноградов Калтаминор маданияти учта хронологик босқичга (Дарёлисой, Жомбос 4 ва Саксоул) эга эканлигини таъкидлайди. Ҳозирги кунда унинг қуйи Зарафшон варианти Бухоро вохасида ўрганилиб, у Тузкон гуруҳи номини олган.
Уй жойлар ва маконлар. Калтаминор маданияти ёдгорликларининг кўпчилигида маданий қатламлар сақланмаган. Маданий қатламлари яхши сақланган ёдгорликлар сирасига учта ёдгорликни (Жонбос 4, Толстов манзилгоҳи ва Дарвозақир 1 ва 2) киритиш мумкин. Масалан Жонбос 4 маконида уй-жой қолдиқлари бу жойда юз берган ёнғин туфайли яхши сақланиб қолган. Уйнинг умумий майдони 300 м² майдонни эгаллаган. Уйнинг ўртасида марказий ўчоқ бўлиб, уни С.П. Толстов ўт оғасининг ўчоғи деб атайди. Бу ўчоқнинг атрофида юзга яқин оилавий ўчоқлар жойлашган. Этногеографик параллеллар асосида, асосан, эквоториал пояс қабила­лари­нинг уйларига таққослаш натижасида, С.П. Толстов, Жонбос 4 уйини баландлиги 8-10 м йирик каркасли чайла сифатидаги реконструкция­сини таклиф қилади.
Бироқ, фактик материалларни қайта кўриб чиқиш ва кенг модел­лаш­ти­риш натижасида, М.П. Грязнов Калтаминор даврига оид Жонбос 4 уйининг бошқача реконструкциясини таклиф қилди. Ушбу реконструкцияга кўра уй саккиз бурчакли, тарҳи ярим ертўла шаклидаги, синч деворли ва томи гумбазсимон дарбоза типида ёпилган. Уйни иссиқ тутиш учун томи қалин кул ва тупроқ қатлами билан қопланган. Ушбу қатламнинг излари қазиш жараёнида дарбоз типидаги том тўсин­лари­нинг куйган қолдиқлари устидан топилган. М.П. Грязновнинг фикрича, ертўланинг баландлиги 4 м бўлган. Айтиш жоизки, ушбу реконструкция нафақат қазиш давомидаги кузатишларга, балки иссиқ субтропикларга хос баланд ва енгил чайладан кўра, кўпроқ, Хоразмнинг совуқ қишли, континентал иқлимига ҳам мос келади.
Калтаминор маданиятига оид маданий қатламлари сақланиб қолган учинчи ёдгорлик Дарбозақирдир. Бу жойда чайла ўрни топилган. Ў.И. Исломовнинг фикрича, 81 м² майдонли тўртбурчакли уй бўлиб, ўчоқлар уйни ташқарисида жойлашган. Демак, бундан Калтаминор маданиятига оид икки хил уйлар мавжуд бўлган, деган хулосага келиш мумкин.
Калтаминор маданиятининг келиб чиқиши ва жанубий вилоятлар билан алоқалари. Ҳозирги кунда Калтаминор маданиятининг келиб чиқиши масаласини жанубий худудлар билан боғлаш тенденцияси мавжуд²⁹.
А.В. Виноградов Калтаминор маданиятини келиб чиқишини Дарёлисойдан келиб чиққан деган фикрни ўртага ташлаган. Чунки Дарёлисой ёдгорлигида мезолит даврининг маданий қатламлари топилган эди.
Калтаминорликлар жанубдаги қўшни ўтроқ деҳқончилик маданияти аҳолиси билан маданий алоқада бўлганлар³⁰ ва бу калтаминорликларнинг сопол буюмларида яққол сезилиб туради.
Жанубий маданиятлар сопол идишлари устига чизилган нақшлар асосида Калтаминор сопол идишларига Номозгоҳ 2 сўнгги босқичи таъсир кўрсатган, дейиш мумкин. Жанубий маданиятлар таъсири Калтаминор маданиятини ўрта босқичи, яъни Жонбос 4 босқичи ҳамда ундан кейинги даврларда ҳам кузатилади.