|
27-расм. Варақли силикатларнинг тузилиши.
|
Улар орасида ковалент боғланиш мавжуд. 1 октаэд-лар ва 2 та тетраэдрлар қатламларидан ташкил топган пакетлар ўзаро мусбат зарядланган К+ ионлари билан боғланган. Бу боғланиш ионли структурадаги энг кучсиз алоқа ҳисобланади. Шунинг учун ҳам деформация вақтида слюдаларнинг кристаллари пичоқ ёки тирноқлар ёрдамида осон варақчаларга ажралади.
Каркасли силикатлар структурасида ҳар бир тетраэдр тўртта бошқа тетраэрлар билан боғланган. Натижада кремнекислородли тетраэдрлар чексиз уч ўлчамли каркас ҳосил қилади.
Оролли силикатларга бир қанча минераллар ва минерал гуруҳлар киради. Уларнинг структурасида кремнекислородли тетраэдрлар бир-биридан ажралган. Гранатлар ва циркон оролли силикатларга киради. Оливин ва каинит ҳам оролли силикатларга мансуб. Оливиннинг формуласи (Mg,Fe)2SiO4, каинитники эса Al2SiO5.
Минералларнинг бошқа муҳим синфларига оксидлар, карбонатлар, сульфидлар, сульфатлар, фосфатлар ва соф минераллар киради. Уларнинг структураси, силикатларникидан фарқли ўлароқ, атомларнинг ўзгача бирикиши асосида тузилган. Карбонат-ион [(CO3)2-] карбонатлар гуруҳидаги структура асоси ҳисобланади. Кальцит ер пўстида кенг тарқалган карбонатли минерал. Родохрозит (MnCO3) табиатда жуда кам учрайди. Қизғиш ранги кўпчилик марганец минералларига хос.
Минераллар уланиши, қаттиқлиги, ранги, чизиғининг ранги, шакли, магнитлилиги, эрувчанлиги ва зичлиги бўйича аниқланади.
Минералларнинг табиий хоссалари уларнинг кимёвий таркиби ва минераллар структурасидаги кимёвий боғланишнинг тури билан белгиланади.
Tog’ jinslarining tasnifi h’osil bo'ish sharoitlariga asoslangan. Ushbu tasnifga muvofiq tog’ jinslarining quyidagi turlari ajratiladi:
magmaning sovishida h’osil bo'uvchi - magmatik;
magmatik va metamorfik jinslarning mexanik nurashi va eritmalardan moddalarning cho’kishi natijasida h’osil bo'uvchi - cho’kindi;
cho’kindi va magmatik jinslarning uzoq vaqt davomida yuqori bosim, h’arorat va minerallashgan suv tasirida kechgan tabiiy-kimyoviy jarayonlar tufayli h’osil bo'uvchi - metamorfik.
Magmatik jinslar magmaning sovishi natijasida h’osil bo'adi. Magmaning sovishida qattiq mineral komponentlar ketma-ket kristallanadi. Bunda bosim, h’arorat va undagi mineralizatorlar - suv bug’lari, karbonat angidrit va b. juda katta ah’amiyatga ega.
Otqindi jinslar kimyoviy tarkibi bo’yicha chuqurlik intruziv h’osilalarning muqobillari h’isoblanadi, ammo ulardan strukturaviy va teksturaviy xususiyatlari bo’yicha kuchli farq qiladi. Chala kristalli va shishasimon strukturasining h’amda massiv bo'magan, yuqori g’ovakli teksturasining mavjudligi ularning nurashga chidamliligi va mustah’kamlik ko’rsatkichlarining doimiyligiga salbiy tasir ko’rsatadi. Ammo ularning orasida qurilishda keng qo'laniluvchi ancha zich va mustah’kam turlari uchraydi. Otqindi jinslarning tipik vakillari bo'ib r iolit, obsidian, pemza, andezit, traxit va bazalt sanaladi.
Piroklastik jinslarga bo’shoq vulkan kullari, qumlari va tsementlangan - vulkan tuflari, tufolavalar kiradi.
Vulkan-klastik jinslar aglomeratlar va lavobrekchiyalardan tarkib topgan.
Vulkanogen-boakli jinslar tarkibida 5-50% piroklastik material mavjud bo adi. Agar ularning miqdori 50% dan ortiq bo'sa, tuflar deb ataladi. Vulkanogen-cho’kindi jinslarda vulkanik materialning mavjudligi tog’ jinslar nomida aks ettirilgan bo'adi.
Bo'aklarining o'chami bo’yicha ular tufokonglomeratlar, tufobrekchiyalar, tufogravelitlar, tufli qumtoshlar, tufoalev-rolitlar, tufoargillitlar va boshqalarga ajratiladi. Ularda, tuflar va tuffitlardan farqli o'aroq, bo'aklar saralangan, dumaloqlangan bo'adi va terrigen cho’kindilarga xos strukturalar kuzatiladi.
Cho’kindi jinslar turli tabiiy-iqlimiy sharoitlarda quruqlik yuzasida va suv h’avzalarining tubida shakllanadi. Cho’kindi h’osil bo'ish jarayoni litogenez deb ataladi. N.M.Straxov (1963) bo’yicha litogenezning 4 ta turi: gumid (nam-iliq iqlimli), arid (quruq-issiq iqlimli), nival (nam- sovuq iqlimli) va vulkanogen-cho’kindi ajratiladi. Litogenez turlariga bog’liq h’olda boshqa barcha teng sharoitlarda to’plangan jinslarning tarkibi va tsementi turlicha bo'ishi mumkin.
Cho’kindi jinslarning tasnifi. Cho’kindi jinslarni tasniflash tamoyillari V.P.Baturin (1932 y.), M.S.Shvetsov (1934 y.) L.V.Pustovalov (1940 y.), V.i.Luchitskiy (1948 y.), G.i.Teodorovich (1948 y.), V.M.Straxov (1960 y.) va boshqa tadqiqotchilar tomonidan taklif etilgan. Ammo cho’kindi jinslarning yagona tasnifi h’ozirgacha mavjud emas.
Har bir tadqiqotchi bajariladigan vazifaga qarab u-yoki bu tasnifdan foydalanadi. Eng keng tarqalgan tasniflar cho’kindi jinslarning moddiy tarkibini o’rganishga va h’osil bo' ish sharoitlariga asoslangan. Birinchi tasnifga muvofiq cho’kindi jinslar alyumosilikatli, karbonatli, kremniyli (silitsitli), galogenli, allitli, temirli, marganetsli, fosfatli jinslarga va kaustobiolitlarga bo'inadi. ikkinchi tasnif bo’yicha cho’kindi jinslar bo'akli, xemogen, organogen va aralash tarkibli turlarga ajratiladi.
Alyumosilikatli jinslar tub jinslarning mexanik nurash mah’sulotlari h’isoblanadi va aksariyat h’ollarda nurashga barqaror bo'gan minerallar va jinslarning bo'aklaridan tarkib topgan bo'adi. Zarrachalar o'chamiga qaramasdan bo'akli jinslar bo’shoq yoki tsementlangan bo'ishi mumkin.
Karbonatli va kremniyli jinslar h’am kimyoviy, h’am organogen yo'lar bilan h’osil bo'sa, galogen jinslar faqat kimyoviy, kaustobiolitlar esa faqat organogen yo'lar bilan shakllananishi mumkin.
Alyumosilikatli cho’kindi jinslar bo’shoq (graviy, qum, alevrit, glina) va tsementlangan (gravelit, qumtosh, alevrolit, argillit) bo'ishi mumkin.
Cho’kindi jinslarning mineral tarkibi. Cho’kindi jinslarning asosiy minerallari bo'ib kvarts, opal, xaltsedon, limonit, getit, gidrogetit, gematit, gidrogematit, magnetit, psilomelan, pirolyuzit, manganit, pirit, markazit, xalkopirit, gips, angidrit, kaltsit, aragonit, dolomit, siderit, ankerit, shamozit, vivianit, glaukonit, xloritlar, gidroslyuda, kaolinit, montmorillonit, paligorskit, gidroksilapatit, karbonatapatit, va organik moddalar h’isoblanadi.
Cho’kindi jinslarning xossalariga ularning strukturasi, teksturasi va tsementi kiradi
Cho’kindi jinslarning strukturasi. Tog’ jinslarining strukturasi ularni tashkil qilgan bo'aklarning o'chami bilan ifodalanadi. Masalan: qumtoshlar yirik, o’rta va mayda donali; konglomeratlar h’arsangli, yirik, o’rta va mayda yoki aralash g’o'akli bo'ishi mumkin. Tog’ jinslarining struktursi orqali ularni h’osil qilgan jarayon to’g’risida fikr yuritish mumkin. Bulardan tashqari terrigen cho’kindi jinslarda struktura h’osil qiluvchi bo'aklar, donalar va zarralarning silliqlanganligi va saralanganligi h’am tabiiy geografik muh’itni tiklashda qimmatli malumotlar beradi.
Terrigen jinslar uchun «struktura» tushunchasi ularda sinch h’osil qiluvchi bo'aklarning o'chami, shakli va dumaloqlanishini, yuzasining xususiyatlarini, biokimyoviy jinslar uchun esa kristall donalar o'chami va shaklini ifodalaydi.
Bo'akli jinslarda quyidagi strukturalar ajratiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
