|
psefitli (dag’al bo'akli), bo'aklar diametrining o'chami 1 mm dan katta;
psammitli (qumli), donalar o' chami 1 dan 0,1 mm gacha;
- alevritli (changsimon), zarralar o'chami 0,1 dan 0,01 mm gacha;
- pelitli, zarrachalar o'chami 0,01 mm dan mayda.
Biokimyoviy jinslarning strukturasi. Kimyoviy yo' bilan h’osil bogan cho’kindi jinslar uchun h’am kristallar o'chami bo’yicha strukturalar ajratiladi. Eritmalardan cho’kmaga o’tish, kristallanish va qayta kristallanish orqali vujudga kelgan kristallarning o'chami nisbatan o’zgaruvchan bo'adi. Bunda kristallar o'chami mineralning o’z xususiyati, uning vujudga kelishi va o’sishi sharoitlari bilan bog’liq va, shuning uchun h’am favqulodda muh’im h’isoblanadi.
Kristallar dag’al kristalli, yirik, o’rta, mayda va juda mayda kristalli va pelitomorfli strukturalarga ega bo'adi.
Kimyoviy yo' bilan h’osil bo'gan jinslarda kristallar kristallanish tartibiga qarab idiomorfli, gipidiomorfli va ksenomorfli strukturalar ajratiladi.
Organogen jinslarning strukturasi ularni h’osil qiluvchi organik qoldiqlar bo’yicha aniqlanadi. Agar chig’anoqlar butun saqlangan bo'sa biomorfli, parchalangan bo'sa detritli strukturalarni vujudga keltiradi. Aralash tarkibli cho’kindi jinslar uchun pelitomorfli struktura xarakterli bo'adi.
Cho’kindi jinslarning teksturasi. Tog’ jinslarining teksturasi deb ularning tarkibidagi struktura h’osil qiluvchi donachalarning o’zaro malum tartibda joylashishiga va qatlam yuzalarida h’ar xil kuchlar tasirida h’osil bo'gan notekis yuzalarga aytiladi. Teksturalar tog’ jinslarining h’osil bo' ishidagi tabiiy geografik muh’it bilan uzviy bog’liq bo' ib, ularni mukammal o’rganish va tah’lil qilish muh’im nazariy va amaliy ah’amiyatga ega.
Teksturalar kelib chiqishiga qarab 4 guruh’ga: 1) dinamik, 2) deformatsion, 3) biogen va 4) kimyoviy teksturalarga bo'inadi.
Dinamik teksturalar cho’kindi h’osil bo ish jarayonidagi suv va h’avo oqimlarining h’arakat faoliyati tufayli vujudga keladi. Bunda cho’kindilarning qatlamlanishi aloh’ida xususiyatlarga ega bo'adi.
Moddiy tarkibi va strukturasi bo’yicha bir jinsli, ostki va ustki tomonlaridan tah’minan parallel chegaralar bilan ajralib turuvchi geologik tanaga qatlam deyiladi. Bir-biriga muvofiq yotuvchi qatlamlar tizimi qatlamlanishni tashkil etadi.
Qatlamlar bir-biridan moddiy tarkibi, strukturasi va teksturasidan tashqari qalinliklari bilan h’am farq qiladi. Qatlamlar qalinligining turlicha bo'ishi, cho’kindi h’osil bo'ish muh’itining davomiyligiga, oqim zichligiga va cho’kindi h’osil bo'ish tezligiga bog’liq.
Qatlamlarning o’zidagi dinamik teksturalar ularning ustki va ostki yuzalarida h’amda ichida kuzatiladi. Ular struktura h’osil qiluvchi donalarning moddiy tarkibi, o'chami, shakli, mo'jallanish va joylashish tartibi bilan ifodalangan bo'adi. Qatlamlarning ustki yuzasidagi teksturalar to'qin, oqim va eolryablaridan iborat bo'adi.
Qatlamlarning ostki yuzasidagi teksturalar asosan alevrolitlar va slanetslar ustida yotuvchi qumtosh va bazan oh’aktosh qatlamlarining ostki yuzasida uchrashi mumkin. Bu teksturalarning ko’pchiligi h’ali qotib ulgurmagan illi yotqiziqlar yuzasida oqim h’arakati tufayli vujudga keladigan chuqurlik va notekisliklarning aks tasviridan iboratdir. Ular oqim u yurmalari h’osil qilgan yuvilish notekisliklari, begona jismlarning sudralish jo’yaklari va chiziqlari, ularning dumalash izlari va ryab belgilarining aks tasvirlaridan iboratdir.
Qatlamlarning ichki teksturalari morfologiyasi va kelib chiqishi bo’yicha juda xilma-xildir. Ular to’rt guruh’ga: gorizontal, toqinsimon, qiyshiq va gradatsion qat-qatliklarga ajratiladi. Bu teksturalar terrigen jinslardagi struktura h’osil qiluvchi donalarning o'chami, moddiy tarkibi, shaklining o’zgarishi, mo'jallanishi va joylashish tartibi bo’yicha ifodalanadi.
Deformatsion teksturalar cho’kindi h’osil bo gandan keyin, ular qotib va zichlashib ulgurmasdan ichki va tashqi kuchlar tasirida vujudga keladi. Ularga do' va yomg’ir tomchilarining izlari, ko’pburchakli qurish darzliklari, qotib ulgurmagan yumshoq cho’kindilarning oqish izlari kiradi.
Biogen teksturalar h’ar xil mavjudotlarning h’ayot-faoliyati natijasida vujudga keladi. Bunday teksturalar ularning izlari, yotish joylari bo'ishi mumkin. Bazi mollyuskalar dengiz qirg’og’i va tub tog’ jinslarini, ularning siniq bo'aklarini va chig’anoqlarni parmalab iz qoldiradi.
Biogen teksturalar quruqlik va dengiz yotqiziqlarida ko’plab uchraydi. Terrigen alevrolitlar va qumlar ixnofosilliyalar deb ataluvchi organizmlarning h’ayot-faoliyat izlariga ega bo'adi. Chunki bunday izlar ko’rinarli bo'ishi uchun ular o’zaro strukturaviy kontrastlikka egadir. Organizmlar h’ayot-faoliyat izlarini qatlamlarning ustki yuzasida, ichida va ostki yuzasida kuzatish mumkin.
Kimyoviy teksturalar gil yotqiziqlari yuzasida h’ar xil shakldagi muz yoki boshqa mineral birikmalar kristallarining saqlanib qolgan izlaridan iborat bo'ib, ular yotqiziqlar h’osil bo'ish sharoitini aniqlashda katta ah’amiyatga ega.
Tog’ jinslaridagi teksturalarni sinchiklab o’rganish va ulardan to’g’ri xulosa chiqara bilish, olib borayotgan geologik tekshirish ishlarining muvaffaqiyatli o’tishi garovidir.
Cho’kindi jinslarning tsementi. Donalar va tsement orasidagi munosabatlar h’am, tsementning o’zi h’am bir qator teksturalarning vujudga kelishiga sabab bo'adi. Donalar va tsement orasidagi nisbatga qarab quyidagi asosiy tsementatsiya turlari ajratiladi (Shvetsov, 1958): bazal, tutashish yoki kontaktli, g’ovakli tsement, to diruvchi tsement va korrozion tsement.
Tarkibi bo’yicha tsement karbonatli, sulfatli, kremniyli, temirli vagilli bo'adi.
Alyumosilikatli (bo'akli) cho’kindi jinslar. Alyumosilikatli jinslar bo’shoq yoki tsemetlangan bo'ishi mumkin.
Bo’shoq jinslarga dumaloqlangan yoki qirrali bo'aklarning to’planishidan h’osil bo gan turlari kiradi.
Tsementlangan bo'akli jinslar bo’shoq jinslarning turli kimyoviy moddalar yordamida birikishi tufayli h’osil bo'adi. Kremnezyomli tsement (ikkilamchi kvarts, opal, xaltsedon) eng mustah’kam, temirli tsement (limonit) mustah’kam, karbonatli (kaltsit) va sulfatli (gips) mustah’kamligi past va gilli tsement nomustah’kam bo'adi.
Alyumosilikatli jinslarga xarsang va g’o'akli konglomeratlar, brekchiyalar, gravelitlar, qumtoshlar va alevrolitlar kiradi.
Kelib chiqishi. Ayumosilikatli jinslar tub jinslarining mexanik nurashi tufayli vujudga
keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
