Микропроцессорлар

Назорат саволлари:

1. 
   Бошқарув деганда нимани тушунасиз?
   
2. 
   Автомобилни бошқариш жараёнининг асосий элементларини айтиб ўтинг.
   
3. 
   Бошқарув жараёни нималардан ташкил топган?
   
4. 
   Тескари алоқа деб нимага айтилади?
   
5. 
   Қандай ҳолларда тескари алоқа тамойилидан фойдаланишнинг иложи бўлмайди?
   
6. 
   Қандай тизимга бошқарув тизими деб аталади?
   
7. 
   Автоматлаштирилган ва автоматик тизимларнинг фарқи нимада?
   

1.2. АВТОМАТИК БОШҚАРУВ ТИЗИМИНИНГ ТАРКИБИ

Юқорида айтилганидек бошқарув деганда объектга мақсадли йўналтирилган, унинг натижасида, объект талаб қилинадиган ҳолатга ўтадиган таъсир тушунилади. Бошқарув объекти деб - атроф муҳитнинг аниқ мақсад билан таъсир этиш мумкин бўлган қисмига айтамиз. Бошқарувнинг асосий объектлари сифатида турли станоклар, роботлар, назорат-ўлчов асбоблари, технологик жараёнлар, ўзгарувчан ишлаб чиқариш тизимлари ва бошқаларни кўриб чиқиш мумкин. Вақтнинг ҳар бир онида объект эҳтимолли ҳоллардан бирида бўлади.

Объект ҳолатини, уни ҳар бир вақт онида тавсифловчи кўрсаткичлар билан бериш мумкин (1-расм). Бошқарув объекти ўзича эмас, балки уни ўраб турувчи муҳитда мавжуд бўлади ва муҳит унинг ҳолатига доимий таъсир кўрсатади. Атроф муҳитнинг бу таъсирини уч гуруҳга бўлиш мумкин:

E

X Y

1-расм

U₀

1. 
   объектив мавжуд бўлган ва кузатиладиган таъсир (Х - объектнинг кириши);
   
2. 
   объект бошқаруви рўй берадиган бошқарув таъсирлари (Uо объектнинг бошқарилувчи кириши);
   
3. 
   Е ғазабланишлар (муҳитнинг ўлчанмас кўрсаткичлари ва объектнинг турли тасодифий ўзгаришлари).
   

Uонинг бошқарувчи таъсирлари объектга аниқ мақсад билан узатилади. Бошқарув мақсади – ва қтда объектнинг талаб этиладиган ҳолати ёки ҳолатлари изчиллигидир. Агар мақсад бошқача айтилган бўлса, объектни бошқариш учун уни бошқарув объекти ҳолатлари тилига ўтказиш керак, яъни Y кўрсаткичлар ёрдамида тасвирлаш.
Бошқарув объекти сифатида бизга маълум автомобилни кўриб чиқамиз. Автомобил ҳолати асосан қуйидаги чиқувчи кўрсаткичлар билан аниқланади: ҳаракат тезлиги ва йўналиши, ёғ босими, ҳаракат, двигател айланишлари ва ҳ.к. Автомобилга у ҳаракатланиши давомида: йўл, ёғинлар, ёритилиш, ҳайдовчи томонидан ўзгартириладиган бошқарув органларининг ҳолати (бошқарув таъсирлари) таъсир этади. Ҳаракатланишнинг мақсади ҳайдовчининг аниқ жойга, белгиланган вақтда етиб келишга ҳаракат қилишидир. Бу мақсад ҳайдовчи томонидан автомобил ҳолатлари тилига, яъни ҳаракат тезлиги ва йўналишига ўтказилади. Бошқарув таъсирлари ёрдамида автомобилни бошқарув органлари ҳолатини ўзгартириш орқали бошқарув мақсадига эришилади.
Сонли дастурий бошқариладиган (СДБ) станокнинг чиқувчи кўрсаткичлари қуйидагилар: ишчи органларининг ҳаракатланиш тезлиги, кесувчи асбоб координаталари, асбоб номи ва бошқалар; кирувчи кўрсаткичлар – ишланма материали ва ўлчамлари; мустаҳкамланиш усули ва бошқалар бўлади. Ғазабланишлардан бири ишланма қайта ишланиши жараёнида асбобларнинг ёқилиши бўлади. Бошқарув мақсади - детални чизма бўйича тайёрлаш. Бу мақсад станок ишчи органларига уларнинг ўринлашиши, функционал ҳаракати, ёқилиши ва ўчирилиши учун изчил бошқарув таъсирларига айлантирилади. Таъсирлар изчиллигига станок ҳолатлари алмашувининг ягона тартиби мувофиқ келади, унинг натижасида тайёр детал ҳосил бўлади. Махсус тилда ёзилган таъсирлар изчиллиги бошқарув дастури деб аталади.
Кўриб чиқилган мисоллардан маълумки, объектни бошқариш учун қуйидаги маълумотлар зарур: объект эҳтимол ҳолатлари рўйхати, объект кирувчи кўрсаткичлари рўйхати ва уларнинг маъноси ўзгариши чегаралари; йўл қўйиладиган бошқарув таъсирлари; ғазабланишлар харинтеллектуал ахборот тизимлар ери; объектнинг бошқарув мақсади. Бу маълумотлар асосида бошқарув мақсадига эришиш учун объект киришларини зарур бошқарув таъсирлари ва бошқарув мақсадларига – объект ҳолатлари изчиллиги ўзгариши учун алгоритмлар ва ўзгартириш воситалари талаб этилади. Алгоритм деганда бошланғич маълумотлардан мақсадга эришиш учун зарур ўзгаришларнинг йиғиндиси тушунилади (масалан, киришларни таъсирларга, мақсадларни эса ҳолатларга).
Бошқарув тизимига ташқи муҳит ва бошқарув объекти ҳолатларини ўлчаш учун мўлжалланган датчиклар, бошқарув буйруқларини шакллантирувчи бошқарув қурилмаси киради. Бу буйруқларни бажариш, уларни бошқарув объектига бошқарувчи таъсирлар айлантириб, бажарувчи механизмлар орқали амалга оширилади. Бошқарув қурилмасининг мақсадга йўналтирилган фаолиятини амалга ошириш учун унга Z бошқарув мақсадини топшириш зарур. Мақсадга эришиш, дастурлар йиғмаси ёки аппарат воситалари блокларидан иборат, бошқарув алгоритми бўйича амалга оширилади (2 – расм).


Е

Бошќарув объекти

Х Y
ққ