Mikrobiologiya va virusologiya

15 -mavzu.
Viruslarning strukturasi.
Reja:
1.
Viruslarning kattaligi, shakli va virus zarralarining tuzilishi. 
2.
Har xil guruhlarga mansub viruslarning tipik vakillari: tamaki mоzaikasi 
virusi va uning shtammlari, T-2 bakteriоfagi, SPID, gripp va h. 
viruslarning tuzilishi. Hujayra va yadrо kiritmalari.
3.
Viruslarning umumiy tuzilishi. Virus оqsillari va nuklein kislоtasi.
Tayanch so`z va
 
iboralar: nukleotid, nukleokapsid, DNK, RNK, kapsid, 
lipokroteid, uglevod, lizis, lizogeniya, bakteriofag, poliedr, sferik, kubik, tamaki 
mozaykasi, nemetr, antigen, korpuskula, monovalentlik. 
Viruslarning tarkibida asosan nukloproteid yoki nukleokapsid b o`lib, uning 
asosini nuklein kislotalar (RNK va DNK) va oqsil tashqil etadi, shu nuklein 
kislotaning atrofini o`rab turadi va unga kapsid deyiladi. Viruslarning yana 
murakkab tuzilishi shuki unda yana qushimcha qoplagich qavat bo`lib, u oqsil va 
mikroproteid qavatidan iborat va undan tashqari uglevodlardan tashkil topgan. 
Asosan mana shu va uglevodlarning o`zi hujayraning kelib chiqishini isbotlaydi. 
Bundan tashqari ayrim viruslarda hujayrasining nuklein kislotasini va oqsilni 
uchratish mumkin. 
NUKLEIN kislotasi. Umuman hamma tirik organizmlar hujayrasida ikki xil 
nuklein kislotasi DNK va RNKdir. DNK – bu 2 spiralli bo`lib asosan belgini 
saqlash va irsiy informatsiyani yetkazish uchun xizmat qilsa, RNK 3 xil 
molekula
1. Informatsion RNK (i RNK) transkriptsiya natijasida genetik 
informatsiya oqsil sintez qiluvchi hujayraga olib o`tadi.
2. Ribosomali RNK – ribosomaning strukturial elementi bo`lib hizmat 

---

64 
qiladi,
3. T-RNK – oqsil sintez qiluvchi apparatga aminokislotalarni yetkazadi. 
Umuman viruslar boshqa mikroorganizmlardan quyidagi xususiyatlari bilan farq 
qiladi. Uning tarkibida nuklein kislotaning faqat bittasi DNK yoki RNK bo`ladi. 
Xosil qiluvchi moddasi fakat nuklein kislotadir. Ular faqat tirik organizmlarda 
hayot kechiradi. SHuning uchun ham ular mustaqil organizm bo`lmasdan 
ularning rivojlanishi faqat tirik organizmda kechadi. O`zining hujayrasining 
ichida rivojlanib uni zararlaydi va bir qancha kasallik keltirib chiqaradi. 
4. Viruslar juda kichik bo`lib 30-300 nonometr bilan ulchanadi :Gripp 
virusining kattaligi 115 nmtr, tamaki mozaikasi 15-300 nmtr,. oqsil-yashurini – 
20 nmtr. Viruslarning morfologik tuzilishidan atroflicha o`rganilib ularning 
tuzilishi 1). Sferik shaklda (parogripp, paratif, qizamik, 2). Kubiksimon (ospa), 
3). Tayoqchasimon shakl (tamaki mozaikasi), 4). Ipsimon (lavlagining sarg’ayish 
kasalligi) yana dumaloq, tuxumsimon, it baliqqa o`xshash bo`ladi. Viruslar 
to`qimalarida yoki organizmda ko`payganda ba’zan ular o`rtasida antogonizm 
ko`riladi. M: uchiq kasalligi bilan og’rigan odamga chechak vaktsinasini 
immunizatsiya qilinsa, chechak virusi kupaya olmaydi. Bunday hodisa boshqa 
viruslarda ham bo`ladi. Ayrim viruslarda ma’lum sharoitda uning teskarisi 
ko`riladi, ya’ni ular hamjihat bo`lib ham yashashlari mumkin. Viruslar 
bakteriyalarga o`xshash antigenlik xususiyatiga ega. SHuning uchun virusli 
infektsiyalardan keyin kasallikdan tuzilgan organizmda virusni neytrallovchi 
modda antitelo to`planadi va uning natijasida organizm immunitetli bo`ladi. 
Viruslarni antigenlik xususiyatiga qarab gruppalarga bo`ladilar. Viruslar past 
temperaturaga ancha chidamli, ammo baland temperaturada tez o`ladi.